tulhuur ug

Далай лам
Өвөрмонгол
Євєр Монгол
Євєрмонголчууд
Их хэлмэгдvvлэлт
Үндэстэний үзэл
Нармай Монгол буюу Пан-Монголизм
монгол бичиг
Хуучин бичиг
бvх монгол
Шинэ бичиг
шинэ соёл
кирилл бичиг

beejiniin mongol angi

Олон орны монголчууд нийлж нэгдэгтүн

Сэдэв : Жинхэнэ эзэнд нь нутгийг нь буцааж өгөхийг Панмонголизм гэнэ
Эх сурвалж : Ном хэвлэлээс

-Хүмүүсийн итгэл найдвар хамгийн сүүлд мөхдөг-
Эдүгээ энэ етөнцөд 10 сая монголчууд энэ тэнд тархай бутархай амьдарч байна. Гал голомтоо сахин суугаа үндсэн монголчууд “оросын”, “хятадын” гэгдэх нийт монголчуудыг юуны өмнө хэл, соёл, ёс заншил, шашин нэгтгэж байгаагаас гадна хэн ч маргашгүй үнэн баримт бол таван зууны турш нэгдсэн монгол улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан түүх билээ. Тэрчлэн Монголынхоо уугуул нутаг дэвсгэр дээр сэргэн мандсан нэгдмэл улсын бүрэлдэхүүнд бүгдээрээ нэгтгэн нягтруулж байдаг юм.

Ийнхүү монгол үндэстэн гэсэн сэтгэл зүрх нь “панмонголизм” гэсэн ойлголтыг буй болгосон бөгөөд түүнийг эсэргүүцэгчид үзэн ядах болсон билээ. Панмонголизм нь тасдан хуваагдсан ард түмнүүдийн зүрх сэтгэлийн дуудлага, үндэсний эх оронч ариун сайхан үзэл юм гэдгийг өгүүллийнхээ өмнөх хэсэгт дурьдсан билээ. Гэсэн хэдий ч монголчууд хэдэн зууны туршид таслагдан хуваагдаж тархай бутархай амьдарч ирлээ. Үүнээс улбаалан хэд хэдэн асуулт зүй ёсоор урган гарч байгаа юм. Тэдгээрээс хамгийн голыг нь тодорхойлбол:

Нэгдүгээрт: Ямар учир шалтгаанаар их гүрнүүд монголчуудыг өөрсөддөө өмчлөн авч өссөн төрсөн нутаг усыг нь тасдан хуваасан бэ? Чухам яагаад монголчуудыг нэгдэхийг зөвшөөрөхгүй байна?

Хоёрдугаарт: Монголчуудыг тасдан хуваахаа хэдийд болих юм болоо?

Эдгээр асуудлуудад товчхон хариулахаар оролдьё. Махир сэлэмтэй морьт цэргийнхээ хүчээр дэлхийн хуурай газрын бараг тэн хагасыг байлдан дагуулсан цэрэг улс төрийн сод ухаантан, хүн төрөлхтний бүх түүхэнд тодорсон хамгийн хүчирхэг хүмүүсийн нэг болох Чингис хааны үр удам болсон монголчуудыг үндэстний нь хувьд задлан, оюун санааны чадавхийг нь сульдуулан мохоож, агуу их хүчирхэг гүрэн байсан Монгол Улсын цэрэг эдийн засгийн хүч чадлыг дээд зэргээр сулруулахад Оросын эзэнт улс, Манж /сүүлдээ Хятад/ зэрэг хүчирхэг гүрнүүдийн стратегийн зорилго оршиж байлаа. Энэхүү зорилгоо хэрэгжүүлсэн арга зам нь гэвэл:
“Нар жаргах зүгээс эхлээд нар мандах зүг хүртэл газар сайгүй бидний дайсан оршдог”
Нэгдүгээрт: Монголын газар нутгийг хэсэглэн хуваах
Хоёрдугаарт: Боолчлох, уусгах, нутгаас нь хөөн зайлуулах зэрэг дарангуйллын бусад хэлбэрүүд байлаа. Чухамдаа монголчуудын эсрэг явуулсан тэдний үйл ажиллагааны тактик үүнд оршиж байсан нь ямар ч эргэлзээгүй. Монгол орныг хувааж авах, монголчуудын үзэл санааг үгүй хийхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа тодруулбал өс хонзон авах аргаа зөвтгөхийн тулд Чингис хаан, түүний залгамжлагчдын “харгис”, “нүгэлт” аян дайных нь хариу болгож байгаа мэтээр тайлбарлахыг тэд оролддог. Тийм тайлбар ямар ч шүүмжлэл даахгүй бөгөөд оросууд ч, хятадууд ч, манжууд ч өөрснөө “талын зэрлэгүүд”-ээс хамаагүй илүү зэрлэг догшин байсныг түүх гэрчилж байгаа юм.

Чингис хаан нэг талаас түүхэн агуу их хүн байсан төдийгүй нөгөө талаас олонтаа дайн тулаанд орсон, дайсанд хатуу ширүүн ханддаг байсан нь бас үнэн. Ялангуяа эсрэг талынхан нь хуурах, элчин сайдыг нь алсан нөхцөлд ихээхэн уурсаж хилэгнэдэг, өршөөж уучилдаггүй, хатуу ширүүнээр хариу авдаг байжээ. Тэгвэл Александр Македонский, Юлий Цезарь, Наполеон, Суворов зэрэг европын цэргийн жанжнууд “сайхан ааш зантай” нигүүлсэнгүй байлдан дагуулагчид байсан гэж үү? Даан ч үгүй. Тэгээгүй байхад л тэдгээрийг түүхийн ном, зохиолуудад магтан сайшааж, хүндлэн шүтсээр л байгаа шүү дээ.

Тэгвэл хэнийг нь юуны учир зэмлэн буруушааж хараан зүхэх ёстой вэ гэж зүй ёсоор асуух ёстой. Ганцхан Чингис хааныг л харгис хэрцгий болгоод нутаг усыг нь булаан авч, хүн зоныг нь боолчлох ёстой гэж үү? Монголчуудын баатарлаг эр зоригийг мохоох гэсэн их гүрнүүдийн тактик нь гаднаас Монголд оруулж ирсэн буддын шашны ачаар зохих үр дүнд хүрч чадсан юм. Ингэснээр урьд өмнө нь эрэлхэг зоригоороо гайхагдаж явсан монголчууд номхон дорой, хэт их сүсэг бишрэлтэй хүмүүс болж хувираад зогссонгүй “дэлхий ертөнцийн нэгдсэн нэг их улс байгуулах”,” Дорно, Өрнийг эзлэн суух” тухай Чингис хаан болон түүнийг залгамжлагчдын үзэл санаанаас ч татгалзсан билээ.

Эдүгээ монголчуудын хувьд гэвэл Чингис хааны үеэс үүсэлтэй “нар жаргах зүгээс эхлээд нар мандах зүг хүртэл газар сайгүй бидний дайсан оршдог” гэсэн бодол санааг огт хэрэгсэхээн больсон бөлгөө. Тэгвэл гэм хоргүй, цөөхөн тоотой монголчууд нэгдэхэд нь юуны учир саад бэрхшээл учруулсаар байдаг билээ гэсэн асуулт зүй ёсоор гарч ирэх ёстой. Геополитик, эдийн засгийн ашиг сонирхлын үүднээс их гүрнүүдэд “тэдний” монголчуудын газар нутагт хэрэгтэй учраас л монголчуудыг нийлүүлж нэгтгэх ямар ч сонирхолгүй байдагт хамаг учир нь оршиж байгаа юм.

Энэ бодлогоо нуун далдлахын тулд тэд нутаг дэвсгэрийн хуваагдашгүй бүрэн бүтэн байх зарчим, урьд өмнө байгуулсан гэрээ хэлэлцээрүүдийг мөрдөх тухай ярьдаг. Эдгээр асуудлуудад өгөх хариуг эрж хол явах хэрэггүй. Яагаад гэвэл “оросын”, мөн “хятадын” монголчуудын эдүгээ амьдарч буй нутаг нь Орос, Хятад улс анх бүрэлдэж буй болохоос хамаагүй өмнө мөн л монголчуудын уугуул нутаг байсан гэдгийг бүгд мэдэж байгаа зүйл юм.

Эндээс үзвэл панмонголизмын үзэл санаа нь бусдын нутгийг булааж авах түрэмгий бодлоготой ямар ч холбоогүй бөгөөд харин их гүрнүүдэд зэр зэвсгийн хүчээр, цус нулимасан далай үүсгэж байж булааж авсан нутгийг жинхэнэ эзэнд нь буцааж өгөх тухай л ярьж байгаа хэрэг. Гэрээ хэлэлцээрүүдийн тухайд гэвэл хаант Орос, Манж, Хятадын эрх баригчид монголчуудын ар хударгаар тэдгээрийг байгуулсны гадна эдүгээ гэрээ байгуулсан дээрх субъектүүд түүхийн тавцангаас аль хэдийнэ хальж одсон билээ.
Монгол үндэстэн нэгдэх эсэх нь орших эс оршихыг шийднэ.
Иймээс ч олон улсын хамгааллын дор төвийг сахисан, тусгаар тогтносон, Холбооны Монгол улс байгуулах асуудлыг дэвшүүлэн тавьж ийм замаар нийт монголчуудын асуудлыг эцэслэн шийдвэрлэх нь бидний бодлоор АНУ, Япон, Англи, Франци, Энэтхэг мэт нөлөө бүхий том гүрнүүдийн хүсэл бодлоос нэг их гажихгүй болов уу. Эдгээр орны аль нь гэсэн монголчуудыг нэгтгэхийн эсрэг ямар нэг шалтаг гаргаж эсэргүүцэх учиргүй мэт бодогдоно. Орос, Хятадын хувьд иймэрхүү харьцангуй том, бамбай улс байгуулбал, урьд нь “хэрүүлийн алим” болсоор ирсэн Монгол улс, түүний нутаг дэвсгэрийн талаар хоёр талаасаа сөргөлдөж байсан шалтгаан шинэ нөхцөл байдалд мөн алга болох үндэстэй.

Ингэснээрээ Монголын асуудлыг тойрсон их, нөлөө бүхий гүрнүүдийн улс төрийн тоглоомын шинж чанар ч мэдэгдэхүйц өөрчлөгдөх болно. Дээр өгүүлснээс үзвэл, монголчуудыг эхлээд сэтгэл санаа ба эдийн засгийн үндсэн дээр, дараа нь нутаг дэвсгэрийн хувьд нэгтгэхэд бодит саад бэрхшээл байхгүй бөгөөд гагцхүү зохиомлоор, зориуд бий болгосон хориг тээг л байгаа юм. Нэгдэх асуудал бол монгол үндэстэн цаашид орших, эсхүл сөнөхийн тухай асуудал юм. Монгол үндэстний сэргэн мандалтыг нэгдэх, нягтрахгүйгээр хэзээ ч төсөөлшгүй юм. Гэтэл монголчууд нэгдэх энэхүү асуудалд их гүрнийхэн хандахдаа тэдний нэр алдрыг л гутаах хэрэг мэтээр үздэг ажээ.

Монголчуудыг нэгтгэх хугацааг урьдчилан хэлэхэд одоо төвөгтэй. Учир нь уул асуудал даан ч нарийн ээдрээтэй, мөн ч олон хүчин зүйлээс шалтгаалж байгаа юм. Ерөнхийд нь авч үзвэл, энэ хугацаа нь нэгдүгээрт-гадаад буюу олон улсын, хоёрдугаарт-дотоодын буюу монголчууд хоорондын харьцааны гэсэн хоёр гол хүчин зүйлээс хамааралтай юм.

Гадаад хүчин зүйлст:
- Олон улсын улс төрийн шинэ дэг журам тогтоох;
- Дэлхийн бүс нутгууд болон Монголтой хөрш зэргэлдээ улсуудад дезинтеграцийн процесс болон дарлагдаж гомдсон ард түмнүүдээс тусгаар тогтнолынхоо төлөө хийх тэмцэл хүчтэй болох;
- Жижиг улс, үндэстнүүдийн ашиг сонирхлыг харгалзан үзэх чиглэлэээр их гүрнүүд болон өндөр хөгжилтэй улсуудын гадаад бодлогын чиг шугамд өөрчлөлт гарах;
- Их гүрнүүдийн үндэсний бодлого хүмүүнлэг шинжийг олж тэдгээрийн бүрэлдэхүүнд байгаа үндэсний цөөнхүүдийн олон зуун жилийн хүсэл мөрөөдөл, язгуур эрх ашгийг нь хүндэтгэн үзэж, анхааралдаа авсан ухаалаг бодлого хэрэгжүүлдэг болохоос гадна тэдгээрийн олж авсан төрийн бүтэц, эрх мэдлийн статусыг дээшлүүлэх;
- Паназиатизм ба Евроазийн үзэл санааг хэрэгжүүлэх хөдөлгөөн өргөжих;
- Хүний эрх, түүний дотор үндэсний цөөнхүүдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагаас үзүүлэх тусламж зэргийг хамааруулсан болно.

Дотоод хүчин зүйлст:
- Бүх монголчууд үндэс угсааныхаа нийтлэг ашиг сонирхлуудыг жигд ухамсарлан ойлгож тэдгээрийг хэрэгжүүлэхийн төлөө хүчээ нэгтгэж, эгнээгээ нягтруулахын хамт энэ чиглэлээр үйл ажиллагаагаа эрс эрчимжүүлж зохицуулдаг болох;
- Монгол Улсын зүгээс гадна оршин амьдарч буй монголчуудынхаа асуудлаар НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд явуулах гадаад бодлого, дипломат үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлэх;
- Хөрш орнуудтайгаа олон талт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, тэдний монгол гаралтай цөөнхөд холбогдох хүмүүнлэгийн асуудлаар гэрээ байгуулах чиглэлээр өргөн далайцтай тогтмол санал, санаачилга гаргаж ажиллах;
- Панмонголизмын асуудлыг дэмждэг улсуудтай стратегийн түншлэл тогтоож тэдний дэмжлэг тусламжийг авах;
- Монголын ард түмний амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэхийн тулд, яаруу сандруу, бодлого муутай хийсэн шинэчлэлийн улмаас сүйрч нурсан эдийн засгаа сэргээн босгож түүний цаашдын тогтвортой хөгжлийг хангах;
- Панмонголизмын хөдөлгөөний шинжлэх ухааны үндэслэлтэй онол, үзэл баримтлалыг бүх монголчуудын хамтын хүчээр боловсруулах асуудлуудыг багтаасан болой.

Эндээс үзвэл панмонголизмын асуудлыг ганцхан Монгол улсын хүчээр шийдвэрлэж чадахгүй гэдэг нь тодорхой байна. Үүнтэй холбогдуулж буриадын нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач, түүхийн ухааны доктор Ш.Б.Чимитдоржиевийн панмонголизмын мөн чанар, агуугын талаар хэлсэн үгийг толилуулахыг хүсэж байна. Тэрбээр үзэхдээ: “Панмонголизм” гэдэг ойлголт нь бүх монгол ертөнц, монголын бүх ард түмнүүдийн сонирхлыг өөртөө багтааж байгаа юм. Энэ хөдөлгөөн тэдгээрийн нэгдмэл байдлыг сэргээх, нийт монгол угсаатнуудын түүх, соёл, хэл ярианы холбоог хадгалан бэхжүүлэхэд тус дөхөм үзүүлэх зорилттой байлаа” гэсэн байна.
Иймд панмонголизмын үзэл баримтлалыг боловсруулах болон түүнийг хэрэгжүүлэхдээ дээр дурьдсан хүчин зүйлүүдээс гадна бидний ах дүү нар амьдарч байгаа Буриад, Халимаг, Тувагийн эрдэмтдийн санал бодлыг иж бүрнээр нь харгалзан үзэх нь зүйтэй. Панмонголизмын үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаандаа туйлын болгоомжтой, дэс дараатай, зугуухан хандах нь чухал буйзаа.

Панмонголизмын үзэл санааг хэрэгжүүлэх эхний үе шатанд:
Янз бүрийн орнуудад амьдарч байгаа монголчуудыг визгүйгээр бие биедээ чөлөөтэй зорчдог нөхцлийг бүрдүүлэх, соёл, шинжлэх ухаан, хувийн болон хүмүүнлэгийн харьцаа холбоог цаашид өргөжүүлэх чиглэлээр Дэлхийн монголчуудын холбооны үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, мөн хамтарсан дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний газрууд байгуулахад чиглүүлэх нь зүйтэй.

Эдийн засгийн салбарт гэвэл, хамтарсан үйлдвэр үйлчилгээний газруудыг олноор байгуулах, эдийн засгийн чөлөөт бүсүүд бий болгох, хилийн худалдааг эрс өргөжүүлэх нь чухал болно. Үүний зэрэгцээ Монгол Улсын нийслэл болон ОХУ-ын бүгд найрамдах дөрвөн улс, Өвөрмонголд Байнгын төлөөлөгчдийн газрууд байгуулах нь зүйтэй болов уу. Мөн Монгол улс Оросын үндэстний бүгд найрамдах улс, Өвөрмонголын өөртөө засах орны тэргүүнүүдээс бүрдсэн Бүх Монголын зохицуулан зөвлөлдөх хороог Улаанбаатар хотноо байгуулж ч болох талтай.

Цаашдын үе шатуудад:
Монголчуудыг нэг нутгаас нөгөө газарт сайн дураар нь нүүлгэн шилжүүлэх, нутаг дэвсгэрийн солио хийх зэргээр тэдгээрийг нэгтгэн нягтруулах асуудалд шилжин орох ёстой. Энэ талаар Казахстаны туршлага сургамжтай байх болно. “Монголын” казахууд өвөг дээдсийнхээ өлгий нутаг болсон Казахстан руу саявтар үй олноороо нүүдэллэн явж эхлэхэд Монгол улс дээд зэргийн нигүүлсэнгүй сэтгэлээр тэдэнд хандаж бусад орнуудад сайхан үлгэр жишээ үзүүлсэн удаатай.

Харин хилийн чанадаас монголчууд Монгол улсад нүүж ирвэл тэд нарт газар нутаг, байгалийн баялаг хангалттай байх болно гэдэг нь ямар ч эргэлзээгүй. Өөр улсын харъяанд амьдарч буй Монголчуудыг тэр орчинд нь нүүлгэж нэг дор төвлөрүүлэн суурьшуулж бас болох бөгөөд тэр нь тэдний соёл, хэл, бичиг үсэг, өвөг дээдсийнхээ ёс заншлыг сэргээн мандуулахад нөлөөлөх болно. Бүх монголчуудыг нэгтгэхийн тулд эгзэг ээдрээтэй цөвүүн цаг нүүрлэх ахул бусдад булаалган алдсан зарим нутаг усаа тэдэнд өгөх тухай ч ярьж болох талтай.
Эцсийн үе шат нь бидний ойлгон төсөөлж байгаагаар хамгийн бэрхшээлтэй, хамгийн удаан үргэлжлэх үе шат болох бөгөөд учир нь уул үе шатанд монголчуудыг нутаг дэвсгэр төрийн хувьд нэгтгэж улмаар ямар нэгэн зохистой хэлбэрээр нэгдсэн Монгол улс байгуулах талаар асуудал дэвшүүлэхэд орших болно. Ийм нэгэн улс гүрэн байгуулах асуудал нь эдүгээ оршин тогтнож буй Монгол угсааны улсууд болон өөр бусад автономит байгууллыг шууд нийлүүлэн хумьж нэгдсэн нэг улс гүрэн байгуулах тухай санаа огтхон ч бишээ.

Бид хамтарсан улсуудын зохион байгуулалтын нэг хэлбэрээс нөгөөд алгуурхан, үе шаттайгаар шилжих боломжийн тухай л ярьж байгаа юм. Тухайлбал, холбоо, конфедераци, эсвэл /сообщество/, хамтын нийгэмлэг болон бусад хэлбэрийг хэрэглэж болох талтай. Ингэхдээ эхлээд “нэг үндэстэн нэг хэсэг улс гүрэн” гэсэн томъёоллыг хэрэглэж болох юм. Хамтарсан улсуудын зохион байгуулалтын янз бүрийн хэлбэрүүдийг үүсгэн хөгжүүлэх замаар хамгийн эцсийн үе шатанд монголын уугуул нутаг дэвсгэр дээр нэгдсэн шинэ Монгол улс байгуулах тухай асуудлыг шийдвэрлэж болох юм.

Энэ бүх саналууд бол энэхүү өгүүлэл бичигч бидний эргэцүүлэл юм. Харин, цаашдаа дэлхийн туршлагад тулгуурлан сонирхож буй улсуудын эрдэмтэд, улс төрчдийн хамтарсан хүчээр нэгдсэн шинэ Монгол улс байгуулах үзэл баримтал, түүнийг хэрэгжүүлэх арга замыг нарийвчлан боловсруулах ёстой. Хамтарсан улсуудын зохион байгуулалтын аль нэг зохимжтой хэлбэрээр монголчуудыг нэгтгэх хугацааг зөв тааварлахын тулд уул асуудлыг сонирхдог их болон нөлөө бүхий гүрнүүдийн эдийн засаг улс төр, цэрэг стратегийн нэгэнт буй болсон ба ирээдүйд үүсэх сонирхлуудын нарийн сүлжилдээг тодорхой судалж тэдгээрт Монгол улсын эзлэх байр суурийг товлон тогтоох шаардлагатай.

Панмонголизмын үзэл санаа нь нийт монголчууд нэгдсэн гэр бүлээ байгуулах хэн ч халдашгүй дархан эрхийг хангахад чиглэсэн удаан хугацааны стратегийн зорилт билээ. Энэ нь ирж буй XXI зуунд бүх монголчуудын үндэсний хөдөлгөөний үндсэн чиглэл, эцсийн зорилго болох ёстой. Монголчууд саланги тасархай амьдарч байгаа явдал төгсгөлгүй зүйл бишээ. Энэ нь төгсгөлтэй. Түүнд итгэгтүн!

Эдүгээ дэлхийн монголчуудын оюун санаа чөлөөтэй болж, үндэсний соёл сэргэн, үндэс угсааныхаа өнгөрсөн түүхийг сонирхдог болж байна. Хүмүүсийн ухамсарт үндэсний ой дурсамж, үндэсний ухамсар, үндэсний үзэл, нэр төрөө эрхэмлэх явдал сэргэж байна. Үеэ өнгөрөөж хоцрогдсон хуучны ойлголтууд байр сууриа алдсаар байна. Хэвлэлээс үзэхэд, зарим “оросын” болон “хятадын” эх оронч монголчууд маань Монгол улсын хилийн гадна оршин буй гарал үүсэл нэгтэй ах дүү нараасаа салан хөндийрч панмонголизмын үзэл санаанд тоомсоргүй, үгүйсгэх байдлаар ханддаг хэмээн биднийг үндсэн монголчуудыг шүүмжилж байна.

Монгол улс панмонголизмын хөдөлгөөний төв нь байх тавилантай учраас энэхүү өндөр хариуцлагаа ухамсарлан монголчуудыг нэгтгэх эгзэгтэй хурц асуудлуудаас тойрч зайлсхийхгүй, энэ талаар найдлага алдахгүй байж улс төр, дипломат, шинжлэх ухааны бүх байгууллага илүү идэвхтэй, улс төрийн санаачлагатай ажиллуулах ёстой гэдгийг дээрх шүүмжлэлтэй холбож тэмдэглэе. Монголчууд саланги тасархай амьдарч байгаа явдал төгсгөлгүй зүйл бишээ. Энэ нь төгсгөлтэй. Түүнд итгэгтүн, Панмонголизмын хөдөлгөөнд саланги, санаачилгагүй байдал, үгүйсгэх хандлага, магадгүй урвах явдал гарвал эцэстээ хамгийн өрөвдөлтэй, сөрөг үр дагавар үзүүлэх болно.
Олон орны монголчууд нийлж нэгдэгтүн

Панмонголизмын үзэл санааг үгүйсгэх хандлагын хувьд, Уртнасангийн Энхбатын бичсэн “Орчин үед панмонголизм хэрэгтэй юу?” гэсэн өгүүлэл, мөн зохиогч нь нэрээ нууж хэвлүүлсэн “Орчин үеийн панмонголизм” хэмээх өгүүлэл анхаарал татаж байна. Эдгээр өгүүллүүдийг бичсэн зохиогч, эсхүл хилийн чанад дахь зохиогчид нь, орчин үед панмонголизмын үзэл санаа огт шаардлагагүй болсон бөгөөд хэзээ ч хэрэгжихгүй мөрөөдөл юм гэж дүгнээд түүнийгээ нэг талаас дэлхийн II дайны үр дүнд тогтоосон улс төрийн газрын зургийн статус квог хүндэтгэх, нөгөө талаас Монгол улсын хилийн гадна амьдарч буй монгол угсаатнууд хэл, соёлын хувьд бусад үндэстэнд нэгэнт уусч эхэлсэн учраас хэмээн тайлбарлажээ.

Үүнээс хэд хэдэн асуулт гарч байгаа юм. Үүнд нэгдүгээрт, Иймэрхүү өгүүллийг монгол хүмүүс бичсэн гэж үү?
Хоёрдугаарт, Дэлхийн II дайны үр дүнд хуваагдсан хоёр Герман улс эдүгээ нэгдээд байгааг юу гэж ойлгох ёстой вэ?
Гуравдугаарт, Монгол улсын монголчууд бид хилийн чанад дахь угсаа нэгтнээ, та нар бусдад уусч эхэлсэн гэж дүгнээд, тэдний нэгдэх гэсэн амин чухал хүсэл эрмэлзлийг нь харгалзаж үзэхгүй, өөрсдөөсөө түлхэн зайлуулж, хувиа хичээж хар амиа бодох эрхтэй гэж үү?

Зөвхөн өнөөдрөө гэсэн байр сууринаас сэтгэж хэрхэвч болохгүй. Нэгдсэн зориг эрмэлзлэл, нэгдэл нягтрал байсан цагт гайхамшигт амжилтад хүрч чадна, хүрэх ч болно. Үүний нэг жишээ нь, мянган жил саланги амьдарч хэдэн зууны турш мөшгөгдөн хяхагдаж явсан еврейчүүд өөрийнхөө улс гүрнийг сэргээн байгуулсан явдал билээ. Иймээс бүх дэлхийн монголчуудад нэгдэл нягтрал, сайн сайхан ирээдүйд итгэх найдлага, өөдрөг сэтгэл хэзээ хэзээнээсээ илүү чухал болж байна. Хүмүүсийн итгэл найдвар хамгийн сүүлд мөхдөг гэж ярилцдаг. Монголчуудыг нэгтгэх үзэл бодлоо дэлхийн олон нийтэд ойлгуулж тэдний дэмжлэгийг авч чадвал эцсийн дүнд “төмөр нударга” биш, харин амьдралын төмөр мэт хатуу үнэн ялах нь дамжиггүй.
Ах дүү Монгол угсаатандаа хандаж “Олон орны монголчууд нийлж нэгдэгтүн!” гэсэн уриаг дэвшүүлэн энэхүү өгүүллийг төгсгөв.

ehi irelt
http://www.medeelel.mn/medleg/index.php?page=medleg&com=vknow1&qid=1165&pn=1&pag=2

Namraa gej yuu san bilee

kiril usegiin daravch

ehi irelt:http://badaa.mngl.net/pros.php?p=pro

Их эрдэмтэн Б.Ринчин Хуфангагийн өмнө сунаж мөргөж байжээ

Tuesday, July 15 @ 00:54:29 GMT+8

Дорно дахиныг латинчлах бол агуу их хувьсгал мөн гэсэн нь Лениний айлдвар байсан ажээ. Энэхүү айлдва­рын хүрээнд БНХАУ-ын Үн­дэс­ний төв хэвлэлийн газарт ажиллаж байсан Зөвлөлтийн сургагч Черчешенко, Тодоева нар хуучин монгол үсгийг шинэ үсэг буюу славжин үсгээр солих ажлыг идэвх­жүү­лэх зорилгоор 1950-иад оны дундуур Бээжингээс Өвөр Монголд удаа дараа ирж байжээ.




Энэ тухай тэр үед Өвөр Монголын сурган хү­мүү­жүүлэх хэвлэлийн хо­роонд сурах бичиг найруулах албан гэх (хэлтэс)-ийн эрх­лэг­чээр ажиллаж байсан, эдү­гээ 86 настай өвгөн эрдэмтэн Дархуд овогт Раашдооров гуай дурсан ярьж байна. Чер­чен­шенко нь хэл бичгийн ухааны доктор професор цолтой, тухайн үедээ нэлээд дээгүүр байр суурьтай хүн байсан ажээ. Харин Тодоева нь хэл бичгийн ухааны дэд эрдэмтэн цолтой, монгол хэл сайн мэддэг Халимаг эмэгтэй гэнэ. Тэрбээр сүүлд Өвөр Монголын сурган хүмүү­жүү­лэх хэвлэлийн хороонд хэсэг хугацаанд ажиллаж байжээ. 1955-1956 онд Монгол төр­лийн хэлийг байцаан шинжлэх хээрийн шинжилгээний ангид Өвөр Монголын хэсэг эрдэмт­дийн хамт оролцон ажиллаж ЗХУ-д хэд хэдэн ном хэв­лүүлс­нээс "Орчин цагийн мон­гол хэлний хичээл" ном нь орос хэлнээс хятад хэлэнд орчуулагдаж байжээ. Хожмоо түүний хэвлүүлсэн "Шинжаа­ны Халимаг Ойрдын толь бичиг" хэмээх ном нь судал­гааны сайн бүтээл болсон гэж эрдэмтэд үнэлсэн байна. Үүнтэй холбогдуулан нэгэн зүйлийг дурьдахад, "Монгол-Ойрдын баатарлаг туульс" (1923 он), "Монгол бичгийн хэлний дүрэм ба Халх аял­гууны харьцуулсан судалгаа" (1929 он) зэрэг суурь судал­гаа­ны бүтээлүүдээр нь бид­ний сайн мэдэх нэрт монголч эрдэмтэн, академич Б.Я.Вла­ди­мирцов 1929 онд Халима­гууд Элэст хотноо урьж, цаг үеийн шаардлагад нийцсэн өөрсдийн шинэ үсэг зо­хиол­гох хүслээ илэрхийлжээ. Түүний хариуд Владимирцов "Хиагтын зээл дээр байгаа монгол хүн, Хүрээний монгол, Бээжингийн гудамжинд гүйж яваа монгол хүмүүс бие биеэ шууд ойлголцдог гайхамшиг­тай бичиг үсэгтэй ард түмэн шүү дээ, монголчууд! Би та нарт зориулсан ондоо бичиг үсэг зохиож чадахгүй гэж хэлсэн нь тэмдэглэгдэн үлджээ.
Шинэ үсэгт шилжих бэлт­гэл ажил Өвөр Монголд 1947 оноос эхтэй бөгөөд 1953 оны өвлөөс бага суруулийн нэгдү­гээр анги, анх дундын нэг­дүгээр анги, дээд дундын нэгдүгээр ангийн сурагчдад зориусан шинэ үсгийн сурах бичиг зохиогдсон байдаг.

Черчешенко, Тодоева нар Өвөр Монголоор дахин дахин явж буйг сонсоод, билгүүн номч их эрдэмтэн Б.Ринчин гуай 1956 оны эхээр Өвөр Монголын Ардын Хэвлэлийн Хорооны дарга Эрдэнэтогтох, дэд ерөнхий найруулагч Сод­номжамц хоёрт тусгайлан захидал бичсэн байна. Тэр­хүү захидалдаа Ринчин док­тор Черчешенко, Тодоева на­рын ятгалгад оролгүй, мон­гол­чуудын соёлын давтаг­дашгүй өв бичгээ солих байх бүх талын арга сүвэгчлэхийг хичээнгүйлэн гуйсан байжээ. 1957 онд Ринчин доктор Хөх хотод очиж Өвөр Монголын Багшийн дээд сургууль, шинэ­хэн байгуулагдсан Өвөр Монголын Их сургуулийн багш нарт монголчуудын хэл соёлын талаар лекц унших үедээ Өөртөө засах орны дэд тэргүүлэгч Хафунгад бараал­хаж монгол бичгээ хадгалж үлдээх тухай бас л ярьжээ. 1956 онд Ринчин докторын бичсэн захидал тухайн үеийн удирдагчдын сонорт хүрсэн байсан нь лавтай гэлцдэг.

Бараалхах үеэр Хан­фун­га дэд тэргүүлэгч, бид слав­жин үсгийг авахаа больж монгол бичгээ цаашид хэрэг­лэхээр болж байгаа хэмээн мэдэгджээ. Түүнийг сонссон Ринчин доктор ихэд баярлан, "За, би танд л найдаж байна" хэмээн Хафунга дэд тэргүү­лэгчийн өмнө сунаж мөр­гөсөн юмсанжээ. 1958 оноос Өвөр Монголп кирилл үсэг хэрэглэх төлөвлөгөөг болиул­сан байна.

1956 оны XII сард Ринчин доктор ЗХУ-ын Коммунист намын төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Никита Хрущёвт захидал бичиж, мон­гол бичгийн авиалбарт орос үсэг таарахгүй байна. Нэг минутад зуун үг тэмдэглэж чаддаг монгол бичгийг ээд­рээ­тэй, хэцүү, хуучирсан гэх мэтийн яриа нь шинжлэх ухаанд харш, балай зүйл даруй мөн гэх зэргээр эх монгол бичгээ өмгөөлөн, сэргээхэд дэмжлэг эрж бай­жээ. Тэр талаар орчуулагч Г.Аким олж нийтлүүлж байсан билээ.

Үзэл суртлын ямарч да­рам­тад ноён нуруу нь хуга­раа­гүй, эрдэмтэн чадал до­рой олон олон атаатны дай­рал­тад омог юу нь дараг­даагүй их эрдэмтэн Бямбын Ринчин монгол бичиг соёлоо хамгаалахын төлөө тийнхүү хөөцөлдөж явсныг нь бодо­ход юутай бахархалтай, юу­тай хайрлалтай.



Тодруулга

Кирилл үсгийг славжин үсэг гэж нэрлэж байсан Славьян гэсэн үгнээс тийн­хүү нэрийджээ.

Дархуд овгийнхон нь Халх Монголын Урианхай овгоос 400 гаруй жилийн тэртээд тасарч Далан хар уулыг да­ван нүүж очжээ. Дархудуу­дын нутагшсан, эдүгээгийн Хөх хотын газар нь бэлчээр сайтай Баян тал хэмээх Тү­мэд аймгийнхны нутаг бай­жээ. Эрт үедээ Өмнөд Хүннү­гийн газар байжээ.

ӨМӨЗО-ны тухайн ца­гийн дэд тэргүүлэгч Хафунга Өөртөө засах орны сурган хүмүүжүүлэхийн хэргийг тус­гай­лан хамаарч байсан, нэгэн үе сурган хүмүүжүүлэх тэн­хи­мийг толгойлж байсан, мон­гол хэл бичигтээ сайн, Дар­хан хошууны хүн байжээ. Тэрбээр 1931 онд "Мэй Жи А" буюу "Цочиж сэртүгэй" хэ­мээх жүжгийг хятад монгол хоёр хэлээр зэрэг зохиож байжээ. Энд Буяннэмэхийн "Сандо Амбан"-ны нөлөө байсан байх магадтай хэмээн Өвөр Монголын зарим судлаа­чид үздэг байна.

Dr. Ph. Бодонгууд Ж.Баатарцогт

http://www.dailynews.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=17780

Монголчууд гэж хэн бэ?

Баабар 2001 онд "Өдрийн сонинд өгсөн ярилцлагыг энд толилуулж байна. Монголчуудын дунд байдаг үндэстэн угсаатаны тухай олон сонирхолтой ээдрээтэй асуудалуудыг хөндөж ярисан энэхүү ярилцлага биднийг өөрөө өөрийгөө таниж мэдэхэд их аш тус хүргэх болуу гэж бодно.


ХӨХ ТОЛБОТОЙ БОЛГОН МОНГОЛЫН САДАН УУ?

Монголчуудын гарал үүслийн талаар (Монгол үндэстний уг гарал, бидний ястан хэмээн нэрлэдэг бүлэгтэй холбоотой сэдвээр Б.Баабарын өгсөн ярилцлагаас,

-Монголчууд бол дэлхийн хамгийн ууган үндэстний нэг гэж та "Нүүдэл суудал, гарз опз" зохиолдоо бичсэн байсан. Энэ нь эртний герег, хятад, энэтхэг, египтчүүдтэй нэг үеийнх гэсэн үг үү?

Яг монгол үндэстэн гэдэг утгаар хэлээгүй болов уу! Бичгийн болоод эд өлгийн дурсгалт зүйл үлдсэнээр дамжуулж тухайн үндэстэн хэдийд буй болон бүрэлдэн тогтсон тухай ярьдаг. Яг үнэндээ дэлхийн хамгийн анхных нь хэн гэдгийг өнөөгийн шинжлэх ухааны төвшинд яв цав тодорхойлох аргагүй л дээ. Ер нь ч үндэстэн гэдэг маань яг таг юу гэсэн үг вэ? Орчин үеийн эрхийн шинжпэх ухаанд nation state-ийн дотор багтаж байгаа гишүүнийг хэлнэ. Иргэн гэсэн санаатай. Ухаан нь швейцарь үндэстэн гэвэл нэг ойлгомжтой, нөгөө талаас тийм угсаатан үгүй, тэд герман, франц, италийн аль нэг нь байж таарна.

Монгол угсаатан хэдийд буй болсныг хэлэхэд хэцүү. Юутай ч "монгу" хэмээх угсаатны тухай Хятадын сурвалжуудад манай эриний үеэс дурсах бопсон. Өнөөгийн Монголын нутаг дээр турэг, манж, монгол угсаатнууд холилдон амьдарч байсан бололтой. Тэд бүгд нүүдэлчид байсан. Нүүдэлчдийн тухай сурвалж бичиг бол нэн эртнийх. Хятадууд бичиг үсэгтэй болсноосоо эхлээд л ху буюу зэрлэгүүдийн тухай дурсах бопсон байна.

Тэрхүү нүүдэлчид нь монголчууд байв уу, түрэгүүд байв уу, эсвэл өдгөө устаж алга болсон өөр угсаатан байв уу гэдгийг нарийн зааглаж хэлэхэд хэцүү.

- Индианчууд монголоос гаралтай, олон жилийн өмнө эндээс нүүж Берингийн хоолойг гаталсан гэдэг нь шинжлэх ухааны хувьд батлагдсан биш үү? Мөн унгар үндэстэн ч монголоос гаралтай гэж ярьдаг. Сүүлийн үеийн судалгаагаар Монголд 700 мянган жилийн өмнө хүн амьдарч байжээ гэдгийг ч тогтоосон шүү дээ.

-700 мянган жипийн өмнө амьдарч байсныг нь малтаж олсон тэр бодгалууд монгол хүн байгаагүй, тэр дундаа ерөөс хүн биш юм. Хүний биологийн нэр нь Ноmo sapiens sapiens шүү дээ. Энэхүү орчин үеийн хүнийг 100 мянга орчим жилийн өмнө Африкийн төв хэсэгт үүссэн гэж үздэг. Хүн дүрстэн 10 сая жилийн өмнө үүссэн бололтой. Хамгийн их шинж тэмдгээ үлдээсэн хүн дүрстэний нэг бол Хомо нэндэрталус буюу Нэндэрталийн хүн. Энэ нь нэг үе орчин үеийн хүнтэй ч хамт оршиж байсан бололтой.

Африкт бий болсон орчин үеийн хүн олон мянганыг дамжин бүх дэлхийд тархжээ. Берингийн хоолойг гаталдаг чинь 25 мянган жилийн өмнөх явдал. Гэтэл дөнгөж 15 мянган жилийн өмнөөс хэл яриа үүссэн гэж үздэг. Ингэхээр ямар нэг угсаатны тухай ярих арга байна уу? Тэр үед арьстан л тодрон ялгагдсан байсан болов уу!

Харин өнөөгийн Төв Азиас индианчууд нүүж очсон гэх таамагпал зарим тапаар генөтикийн судалгаагаар батлагдаж байгаа юм. Монгол доктор Нямхишигийн оролцсон Америкийн судлаачдын бүлэг генийн зарим факторын харьцуулсан судалгаа хийгээд монголчууд индианчуудын генийн факторын төстэй тал нь бусад угсаатантай харьцуулахад илүү дөхүүг 1996 онд баталсан. Энэ бол хоёр угсаатан нийтлэг өвөгтэй байсан байж болохыг хэлж буй болохоос нэг нь нөгөөгөөсөө урган гарсан гэж буй хэрэг огт биш.

- Монголчууд Алтай бүлгийн хүмүүс. Алтай бүлэгт түрэг, манж, монголчууд хамаардаг. Мөн япон, солонгос, унгар үндэстэнд хөх толбо байдаг нь энэ үндэстнүүд монголчуудаас гаралтайн баталгаа биз дээ?

Хамгийн болгоомжгүй яриа бол эдгээр үндэстэн монголчуудаас салаалж урган гарсан тухай бидний зохиосон буюу буруу ойлгосон домог үлгэр юм. Үндэстнүүд хоорондоо хэрхэн салаалсны анхны шинж нь арьсны өнгө байна.

Орчин үеийн хүнийг хамгийн бүдүүн тоймоор гурван арьстан, хоёр дэд арьстан болгон бүлэглэдэг. Мөнөөх 100 мянган жилийн өмнө үүссэн хүн маань миграци хийн нүүдэлпэж цаг уурын янз бүрийн нөхцөлд амьдарсаар гадаад төрхөөрөө хоорондоо нилээд ялгаатай болжээ. Гэхдээ орчин үеийн хүн нь нэгэн зүйлд хамаарах амьтан гэдэг нь шинжлэх ухаанаар бүрэн батлагдсан.

Негройд, монголойд, европойд гэж гурав ангилна. Үүнийг бид арьстан гэж орчуулж хэлээд дасчихаж л дээ, уг нь үүлдэр гэвэл зүгээр юм шиг. Үүнд зөвхөн арьсны өнгө төдийгүй биеийн харьцааг ч авдаг. Энэ гурвын алинд нь ч таарахгүй үүлдэр бол Японы арлын умартад суух ай, Африкийн баруун эвэрт суух этиоп нар л даа. Иймээс зарим ангилалд эд нарыг дэд үүлдэр ч гэнэ.

Үүнээс гадна одоогийн хүнийг гадна төрхөөр нь 35 ангид хуваасан нь ч бий. Ухаан нь скандинавынхан нордик төрхтэй бол болгар, герегчүүд балкан төрхтэй байх жишээтэй. Монголчууд ерөнхийдөө хойд хятадын гэдэг ангилалд хамаарах хэв төрхтэй боловч бидний дотор тунгус, төвд төрхийн хүмүүс ч нилээд байдаг. Энэ бүхэн бол цэвэр антропологийн асуудал болохоор төдийлөн ач холбогдол өгч ялангуяа социологийн утга оруулах нь ёстой утгагүй хэрэг юм.

Хэл яриа бол их хожим буй болсон зүйл. Мэдээж газрын ойр, ижил нөхцөлд байсан хүмүүс нэг хэлтэй болж цаашид миграци болон холдохоор тэндээс салаалан төрөл хэл нь үүссэн байж таарна. Ухаан нь эртний ромчууд латин хэлээр ярьдаг байжээ. Энэ хэл өдгөө байхгүй боловч түүнээс үүссэн франц, итали, румын, испани, португал гээд олон хэл бий. Эдгээр хэлээр өдгөө, тухайлбал Өмнөд Америк тэр чигээрээ ярьж байна шүү дээ. Чухам төрөл хэлээр нь сүүлийн үеийн холбоо сүлбээг нь тогтоож болно. -

Алтай бүлгийнхэн нэг хэлээс гаралтай биз дээ? Унгар хэлэнд зөндөө монгол үг байдаг гэсэн. Манай казакууд ч мэдээж төрөл хэлтэй, харин япон солонгосчууд бол ойр дөт үү?

Би хэл судлаач биш болохоор хамаагүй таамаглал дэвшүүлмээргүй байна. Зөвхөн шинжлэх ухаанаар судлагдаад батлагдаж нотлогдон хүлээн зөвшөөрөгдсөн зуйлийг л хэлье. Одоо байгаа хэлнүүдийг гарал үүслээр нь ерөнхийдөө хэд хуваадаг. Хамгийн том хэл бол Энэтхэг-Европ овгийн хэл.

Эртний Энэтхэгийн санскрит (самгард) хэлнээс өнөөгийн орос, англи, урду, перс, франц, герман гээд хэл үүссэн гэж үздэг. Энэ нь уг үндэстнүүд нилээд ойрын нийтлэг гаралтай гэсэн үг шүү дээ. Тухайлбал 10 мянган жилийн өмнө нэг үндэстэн ч байсан юм бил үү? Үүнийг цааш нь Энэтхэг ба Европ хэл гэж хуваана. Европ хэл нь славян, герман, роман гээд хуваагдана.

Роман овгийнхон 200 жилийн өмнө латин хэмээх нийтлэг хэлтэй байсныг хэлсэн, Польш, украйн, орос, чехүүд урьд эртний словян хэлээр ярьдаг байжээ гэсэн үг. Бас л хоёр гуравхан мянган жилийн өмнө. Ингэхээр мөнөөх үндэстэн угсаатан гэсэн асуудал маань нилээд төвөгтэй болж ирж байгаа биз.

Хятад-төвд овгийн, Хамит-сэмит овгийн, ураал-алтай овгийн, ибэро-кавказ овгийн, нэгро-африк овгийн, австрали овгийн, индиан-америк овгийн гээд цааш ангилна.

Энэ нь эдгээр овгийн хэлнүүд бие биенээсээ үл хамаарч тусдаа үүссэн гэж эрдэмтэд үздэг. Өөр өөр овгийн хэлээр яригчид лавтай сүүлийн 10-20 мянган жилд угсаа гарвалын холбоогүй гэсэн үг шүү дээ.

Ураал-алтай овгийн хэл гэдгийг XIX зууны судлаачид гаргаж ирсэн. XX зуун гарсаар энэ нь ураал ба алтай гэж ялгах болсон ба хоорондоо холбоогүй гэж үзэх болжээ. Өнөөдөр ихэнхи эрдэмтэд алтай овгийн хэлийг түрэг, монгол, түнгүс гэж гурван дэд бүлэгт хувааж үздэг.

Түрэг бүлэгт хасаг, түрэг, хиргис, азербайжан, чантуу, татаар гээд хэл бий. Монгол бүлэгт ганц монгол хэл бий гэж ихэнхи нь үздэг авч хэлний аялгыг салгаад дөрвөд, буриад, халх, ордос гээд тусгай хэлний тухай ч зарим нь ярьдаг. Монгол хэлийг ихэнхи эрдэмтэд өвөр, төв, ойрд гэсэн үндсэн гурван бүлэгт хуваах юм билээ.

Котвич зэрэг эрдэмтэд алтай гэсэн овгийн хэл байхгүй гэж үздэг. Учир нь хэл яриа үүсэж байхад уул гол, нар сар, ах эгч, гал ус гэх маягийн анхдагч хэрэгцээний нэршил юун түрүүн нийтлэг байдаг гэнэ. Харин түрэг болоод монгол хэлний нийтлэг үг нь таваарын солилцооны үеийн нэршил байдаг аж. Иймээс Котвич монголчуудыг Сибириэс орж ирсэн гэж үздэг, харин өнөөгийн Монгол нутгийг түрэг угсаатны өлгий гэж таамагладаг.

- Тэгвэл Котвичийнхаар Хүннү нар бол эртний монголчууд биш болж таарах нээ?

Хүннү нарыг монгол түрэгийн нийтлэг өвөг, монгол түрэгийн хольц, монгол угсаатан, түрэг угсаатан гэсэн янз бүрийн таамаглал байдаг боловч ихэнхи судлаачид монгол биш түрэг гэдэг юм билээ. Хүннү нар бичгийн дурсгал үлдээгээгүй, тэр үөийн хятадуудад орчин үеийн угсаатан судлалын мэдлэг байгаагүй болохоор яг таг хэпэх ямар ч бололцоогүй. Хүннү гэдэг нэр маань ч "шүннү" гэсэн хятад үг шүү дээ. Тэд өөрсдийгөө юу гэж нэрлэж байсныг бүү мэд.

"Нууц" товчоонд" монголчуудын гарлыг Байгаль далайн чанад гэж тодорхойлсон байдаг нь ямар нэг талаар үнэний хувьтай ч байж болох юм шүү. Хүннүгээс хойш түрэг угсааны олон гүрэн өнөөгийн Монгол нутаг дээр оршиж байсан нь гарцаагүй үнэн. Хамгийн алдартай нь Турэг улс байна. Тэд мундахгүй их бичгийн дурсгал үлдээсэн. Өнөөгийн Монголын газар усны асар олон түрэг нэр байдаг нь үнэхээр тэдний өлгий нутаг гэдгийг яалт үгүй батлана. Кэн-тэй, Көк-су-кул, Бай-кул, Уб-су гээд зөндөө бий.

- Үүнийг чинь казак нэр гэж их ярьцгаах юм билээ?

Түрэг овог дотроо маш олон хэлтэй, түүнээ дагаад олон үндэстэнтэй. Одоогийн Түрэг (Турк гэж орос аялгаар манайхан бас хэлэх болсон), хиргис (киргиз гэх болсон) хоёр бол лавтай мянга таван зуун жилийн өмнө байсан эртний үндэстнүүд. Өнөөгийн хасагууд хиргис угсаатнаас дундад зууны үед үүссэн, хиргисүүд нь уулынхан, хасагууд нь сүүлд тасарсан талынхан гэж үзэх нь их бий.

Сүүлд үүссэн түрэг олон үндэстэн бий л дээ. Ногой хааны нэрээр нэрлэгдсэн ногой үндэстэн бол Чингисээс хамаагүй хойнохынхон болж таарна биз дээ.

- Өнөө япон, солонгосчууд яасан бэ? Тэд өгзгөндөө хөх толботой нь ойр төрөл гэсэн үг биш үү?

Бөгсний толбо бол генийн гаралтай учраас лав л хэлнээс өмнөх байж таарна биз дээ. Магадгүй 20-30 мянган жилийн өмнө ч тодорхой популяцид гарсан мутаци биш үү. Үүгээр учиргүй хамаархаж саднархана гэдэг бол шинжлэх ухаан талаасаа жаахан тиймэрхүү. Хүн төрөлхтөн 100 мянган жилийн өмнө тэртэй тэргүй нэг гарвалтай, харин хөх бөгстөнгуүд түүнээс хойно, гэхдээ хэл үүсэхээс өмнө нэг гарвалтай л байх л даа. Зарим эрдэмтэд япон, солонгос хэлийг алтай овогт оруулж тооцдог.

Гэхдээ энэ нь их маргаантай юм гэнэлээ. Ихэнхи нь энэ хоёр хэлийг өнчин гэж үздэг. Япончууд олон мянган жилийн өмнө Малайн арлаас хойш нуүж мөн л олон мянган жил аажмаар миграци хийх явцад хэл нь бүрэлдсэн учир малай, хятад, алтай овгийнхонтой холилдсон хольц гэж гэсэн таамаглал нилээд үнэний хувьтай болов уу. Өнөөгийн япончуудыг харахад ихэнхи нь монхор хамартай дүрлэгэр нүдтэй нэг галбиртай боловч сумогийнхон нь жартайчихаад яг монгол, харин зарим нь шүд нь орсойчихоод яг хятад царайтай байдаг. Харин солонгосчууд хаанаас нь ч хараад яг л монгол доо.

- Унгарууд бидэнтэй холбоотой юу?

Хех толботойгоос гадна олон үг ижил байдаг гэсэн. Өнөөгийн унгарчууд ч, тэр нутагт 1600 жилийн өмнө байсан Атилла хааны хүн нар ч түүхийн нэг таагдашгүй оньсого доо. Олон эрдэмтэд Хүннү нар цохигдоод умарт, өмнөд болж хуваагдсан ба умарт хүннү нар дутаасаар Европт очиж хүчирхэгжсэн гэж үздэг.

Ухаан нь Атилла гэдгийн "ата" гэдэг нь түрэгээр эцэг гэсэн үг болно. Тиймээс турэг угсааныхан гэсэн үзэл давамгайлдаг. Харин унгарчууд Европт IX зууны уед очжээ. Тэдний хаанаас ирснийг европчууд байтугай өөрснөө ч мэддэггүй. Ямар чиг л байсан Дорноос ирсэн, 100 жил Хар далайн эргээр амьдарч байгаад дахин өрнө зүг нүүн Төв Европт очсон гэцгээдэг. Юутай ч эртний Атиллагийн Хүн нар ирсэн Дунайн хөндийд суурьшсан болохоор нь Хүн гэдгээс гаралтай "Хүнгари" гэсэн нэрээр тэднийг дуудах болжээ. "X" нь гээгдээд унгар гэсэн үг болно биз дээ.

Тэднийг хэлний бүлгийн хувьд эстони, фин нартай нэгтгэн угро-фин хэлний овогг тооцдог ба уунд нь мөн умарт туйлын ханти-манти, мордав, мари үндэстний хэл багтдаг. Эндээс үндэслээд тэднийг Уралын нуруунаас ирсэн гэж үздэг юм билээ. Сүүлийн үеийн зарим судлаачид ерөөс угро-фин овгийн бүх угсаатны өвөг юм уу тэндээс үлдэж хоцорсон унгарчууд уг гарлаараа өнөөгийн Шинжаанд байсан ч гэсэн таамаглал дэвшүүлж байна. Энэ нь одоогийн уйгар ундэстний оршуулах заншил эртний уламжлалт унгарынхтай олон талаар төстэй байгааг ажигласантай холбоотой.

Ер нь уйгар нар ч шонхойчихоод Хятаддаа л цагаан арьстан даа. Харин хар Дорж гуайн тоолсноор монгол унгар хэлэнд 100 орчим нийтлэг үг байдаг гэсэн, гэхдээ энэ нь түрэг овгийн хэлнүүдийн үгтэй ч давхцана шүү дээ.

МОНГОЛЫН БОЛООД КРЫМЫН КАЗАНИЙН ТАТААР

- Таны номонд өнөөгийн Монгоп нутагт мянга мянган жилийн турш түрэг, монгол угсаатнууд ээлжлэн төр барьж байв гэсэн байдаг. Жишээ нь Сяньби, Түрэг, Уйгар, Хиргис нь түрэг угсааных, Жужуань, Кидан зэрэг нь монгол угсааных гэсэн байгаа. Хүннү нь Монгол биш юм бол ядахнаа Кидан нь Монгол юм байгаа биз дээ?

Сяньбиг тунгус угсааныхан гэж үзэх нь их бий. Одоогийн хамниган, хуучны манж нарын л өвөг болох нь. Киданыг бол монгол угсааных гэнэ үү гэхээс шууд монгол гэх нь бас төвөгтэй. "Нууц товчоонд" Елуй Чуцайг кидан хүн гэсэн байдаг. Кидан нь шууд монгол юм бол тэгэж тодорхойлохгүй еэ дээ! Киданы нэрнээс өнөөгийн Китай, Хятад, Катай гэсэн нэр гарсан юм шүү дээ. Хойд Хятадыг эзэлсэн Кидан нараас персүүд хятадуудыг Китай гэх болсон нь орос хэлэнд орж. Катайпасифик гээд Хонконгийн том нисэх компани байдаг нь ч бас л энэ нэртэй холбоотой.

Чингис хааны хамгийн түрүүн дайлаар авсан орны нэг бол Хар Хятан улс. Лав л тэрээр монголчуудыг нэгтгэхэд хятан нар багтаагүйг бодоход ихэд харьшин өөр угсаатан болсон байсан болов уу? Харин өнөөгийн Монгол нутагт 924 оноос.хойш дан ганц монгол угсаатан, одоогийн хэлээр бол монгол үндэстэн амьдарч байгаа юм.

Уйгар, Хиргисийн богино настай хоёр төр тогтоод унаснаас хойш Төв Азийг монголчууд захирах болсон. Түрэг угсаатнууд Босфорын хоолойгоос Памирийн нуруу хүртэл эзэгнэх болжээ. Манж угсааныхан Хянганы нуруунаас Солонгосын хойгийн хооронд суурьших болов. Өөрөөр хэлбэл 1000-аад оны үеэс алтай овгийн угсаатнуудын геополитикийн байрлалын тогтворжилт үүсчээ гэх юм уу даа!

- Татаарчууд одоогийн Дорнод болоод цаашаагаа Далай нуурын хавиар нутаглаж байсан юм биш үү?

Тэд чинь түрэг угсааныхан шүү дээ. Казанийн татаар, Крымын татаар гээд дотроо хүртэл ялгаатай, лал шашинтай хүмүүс байдаг. «Нууц товчоо»-нд тэмдэглэгдсэн татаарууд түрэг угсааныхан байсан гэхэд эргэлзээтэй. Түрэг нар монголчуудын баруун зүүн талд биш, харин түрэг нь баруун талдаа, манж түнгүс угсааныхан зүүн талдаа нэгэнт байрласан байсан болов уу. Тэр татаар бол найман мэргид, хамаг монгол гэдэг шиг монгол угсаатны нэг аймаг болов уу.

Дунд Ази, бага Азид байгаа татаар нэр зүүсэн өнөөгийн түрэг угсаатнууд бол Чингисийн аян дайнаас нэлээд хожуу үүссэн үндэстнүүд. Нэрийн хувьд орж ирсэн нэршил байх. Өрнө эүгт монголчуудыг татаар гэдэг байсан нь мөнөөх аймгийн нэр. Хэлэхэд хялбараас гадна тар-тар гэсэн нь бүдүүлэг зэрлэг гэсэн утгыг ч илэрхийлнэ.

Эртний соёл иргэншилтэй гүрнүүд ойр орчныхныгоо бүдүүлэг зэрлэг гэж басамжлан үзэж ингэж нэрлэх явдал их байжээ. Хятадууд хойд зүгийн үндэстнүүдээ "ху" буюу зэрлэгүүд гэж нэлэнхүйд нь нэрлэж байсан бол герегчүүд өөрсдөөсөө бусдыг "бар-бар" (ингэж ярьдаг гэсэн санаа) гэдэг байсан ба эндээс одоогийн орос хэлний варвар гэсэн үг гаралтай. Тартар ч гэсэн ийм утга агуулдаг. Одоогийн татаарчууд лавтай түрэг угсааныхан.

Харин тэдэн дээр монголчууд татаар нэрээ тээсээр очин ижилсэж шингэв үү, түүхийн явцад түрэгжив үү гэдгийг мэдэхгүй.

Кавказаас Памир хүртэлх олон түрэг угсаатан Чингисийн аян дайнаас хойш, тухайлбал Алтан орд, Цагаадайн улсын үеэс үүсэн бий болжээ. Үндэстнүүдийн аугаа их холилдоон болсон хэрэг шүү дээ. Гол нь Сэмит овгийнхон, перс овгийнхон, түрэг овгийнхон цусны хувьд ч соёлын хувьд ч хэлний хувьд ч холилдон найрч олон үндэстэн шинээр төрж бий болсон бололтой.

- "Нууц товчоонд" гардаг Найман аймгийнхан одоогийн казакуудын өвөг гэж манай казакууд ярьдаг, үнэн болов уу?

Бас л эргэлзээтэй юм. Казак үндэстэн маань өөрөө XV зууны үед хиргисээс бүрэн ялгарч үндэстэн угсаатны хувьд бие даасан гэж судлаачид үздэг. Гэхдээ талын хиргисүүдтэй найман аймгийнхан холилдсоор тогтворжин энэ үндэстэн үүссэн байхыг хэн байг гэх вэ!

-Явсаар байгаад монголчууд бол Чиигисийн үеэс л үндэстэн болон тогтворжсон болж таарах шив дээ. Монгол гэдэг нэр маань ямар үүсэлтэй гэж та боддог вэ. Янз бүрээр л тайлбарлах юм?

Монгу хэмээх угсаатны тухайд Хятад сурвалжид манай эриний үеэс тэмдэглэх болсон. Ингэхээр монголчууд лавтай 2000 жилийн өмнө угсаатны хувьд байсан болж таарч байна. Мянган жилийн өмнө бол бүр гарцаагүй, учир нь түрэг угсаатан энэ нутгаас хөөгдсөнөөс хойш дан монголчууд байсан.

Хятад сурвалжид бичигдэхээс өмнө байсан эсэхийг хэн ч мэдэхгүй. Мөн өөр нэртэй ч байсан байж болно. Эсвэл өөр угсаатны нэр төөрч яваад бидэн дээр ирсэн ч байж магадгүй. Түүхэнд ийм тохиолдол бишгүй нэг бий.

Македон хэмээх эртний герегийн нэгэн аймгийн нэр өдгөө хаа хамаагүй славян овгийн нэг үндэстний нэр болчихжээ. Македоныг 1993 онд НҮБ-д элсэх гэхээр нь Герег улс хориг тавиад нэрзэ солихыг шаардан бөөн шуугиан болсон, эцэст нь "Хуучин Югославын Македон хэмээх бүгд найрамдах улс" гэсэн нилээд марзан албан ёсны нэртэй болж салав шүү.

Харин жинхэнэ монгол угсаатнууд хоорондоо нийлэн нэгдсэн төр байгуулсан анхны тохиолдол нь 1206 он болов уу. Үүнээс өмнөх Жужуань, Кидан зэргийг угсаа нэгтэн гэнэ үү гэхээс шууд монгол гэх нь нилээд эргэлзээтэй.

Монгол гэдэг нэрийн хувьд олон таамаглал бий. Онгон" гэсэн үгээс гаралгай гэсэн таамаглал уйгар бичгээр дамжуулан бодвол үнэнд ойр байж болох юм. Гэхдээ л монголчууд уйгараас бичиг үсэг нэпээд хожуу авсан гээд бодохоор монгол хэмээх нэр тэрнээс хамаагүй өмнө байсан баймаар юм.

Хятад ханзны Мон-гу гэдэг нь "мөнөөх л зэрпэгүүд" гэсэн санаатай л даа. Олон арван үндэстэн өөрийн нэрийг айл зэргэлдээ үндэстнээс авсан байдаг. Хар малгай өмсөж явдгуудыг каркалпак гэж нэрийдэж, япончуудын нилпон нэр ч жибэнээс гаралтай гэх мэт дэндүү олон жишээ бий. Иймээс ханзны мон-гу-гаас гаралтай байхыг нэг талаас үгүйсгэх аргагүй. Шууд ингэж тайпбарлах нь үндэсний бахархалд харш л даа, гэхдээ байж болох таамаглал. Юутай ч монгол хэлний "мангуу" гэсэн үг нь хятад гаралтай гэдэг юм билээ. Мон нэртэй гол байсан гэдэг ч харин зохиомол болов уу.

- Амар сайдын бичсэн "Монголын түүх"-д монголчуудыг Төвдийн орноос ирсэн, төвдүүдтэй угсаа гарал нэгтэй гэсэн байна. Тайландууд өөрсдийгөө монгол гаралтай, тай гэдэг нь алтай гэдгийн сүүлчийн үе гэж тайлбарлах юм билээ.

Төвд, хятад, тай хэл бол нэг овгийн хэл. Өөрөөр хэлбэл хэл яриа үүсэх үед тэд нэг уг угсаатай байжээ гэсэн үг. Одоогоос 10-20 мянган жипийн өмнө шүү дээ. Түрэг нь ч бай, монгол нь ч бай эдгээр хятад-төвд овгийнхонтой гарвал үүслээрээ лавтай сүүлийн 10 мянган жил ямар ч холбоогүй гэсэн мөрдлөг эндээс гарна. Соёлын болоод бараа таваарын асар их солилцоо үргэлж байсан боловч цус махны холбоо үгүй гэдгийг хэлний бүлэглэл батлаж чаддаг юм.

Африкаас гарсан хүний их нүүдэл Бага ази хүрээд зарим нь Монгол тийш, зарим нь өмнөд Хятад тийш салсан гэж эрдэмтэд үздэг, гэхдээ энэ нь лавтай 40-60 мянган жилийн өмнө болсон процесс болохоор үүнийг хэн санах вэ?

Тэр дундаа уул усныхаа нэрийг тээгээд явна гэдэг болшгүй зүйл. Хэл маш хожим үүссэн гээд байна шүү дээ. Шинжлэх ухаан эрчимтэй хөгжиж байгаа өнөө үе маань олон зүйлийг шинээр тодруулж байна. Ердөө 200 гаруйхан жилийн өмнө амьдарч байсан аугаа их сэтгэгч Кант дэлхийн насыг нэг сая орчим жилээр багцаалж байсан, үүний төлөө түүнийг буруутгаж болохгүй биз дээ. Тэр үеийн хүн төрөпхтний мэдлэгийн дээд төвшин л тийм байсан, Одоо бол Дэлхий таван тэрбум настай, амьдрал үүсээд 3,6 тэрбум жил болсон, динозавр 60-150 сая жилийн өмнө байсан гэх мэтээр нэлээд нарийн хэлж болж байгаа нь технологийн ололтын буян.

УХААНДАА ДӨРВӨДҮҮД ЗАЙСАН НУУР ХАВИАС НҮҮДЭЛЛЭЖ ИРСЭН

- Сүүлийн үеийн юм асууя. Халх, ойрд, буриад зэргийг нэлээд хожим, бүр Чингисээс сүүлд үүссэн гэж та номондоо бичсэн байсан.

Монголчууд бол угсаатны хувьд буй болсон цагаасаа л нүүдэлчид байсан. Нүүнэ гэдэг маань хэдэн арван км-ээс хэдэн мянгаар ч тоологдох км-ийн алслалтын асуудал. Иймээс өвөр хоорондоо асар их холилдсон, овог, отог аймгууд үүсэх мөхөх, шингэх уусах нь түүхийн явцдаа ердийн үзэгдэл.

Дөрвөдүүдийг аваад үзье л дээ. Одоогоос гурван зуун жилийн өмнө Зайсан нуураас Хөх нуурын хавьд нүүдэллэн ирсэн улс. Түрэг угсааныхан байсан болов уу. Гэтэл Хөх нуурын хавиар байсаар бүрэн монголжоод Увс нуурын хавьд хоёр эуу гаруй жилийн өмнө ирж нутаглажээ, Баядууд буюу өөрөөр хэлбэл монголын эртний нэгэн овгийнхонтой зэрэгцэн нутагласан нь хэл аялгын хувьд тэдэнтэй төстэй болсон ба удалгүй дөрвөдийн дагавар маягтай хардаг болсон байна.

Дөрвөн ойрдын холбоо гэж одоогийн дөрвөдүүдийг Увс нуур орчимд ирэхээс өмнө тийм нэгдэл байсан. Энэ нь цорос, баяд, өөлд, торгууд овгийнхон ажээ. Ихэнх торгуудууд Ижил мөрний зүг халимаг болон нүүсний дараа Хөх нуураас ирсэн дөрвөдүүд дөрөв дэх холбоотон болж орж ирсэн, тэндээс ч дөрвөд буюу дөрөв дэх нь гэсэн нэр үүссэн бололтой.

Гэхдээ үүнийг дөрвөд хүн болгон түрэг угсаанаас гаралтай хийгээд Зайсан нуураас Хөх нуураар дамжин Увс нуурт ирсэн гэж шууд махчилж ойлговол утгагүй хэрэг болно. Учир нь энэ олон зуун жилийн дотор этникийн хичнээн их холилдоон болсноос гадна хагас хугас нь Зайсангаас ч юм уу, Хөх нуураас салаалан өөр тийшээ салан нүүсэн нь их. Өнөөдөр Өвөр Монгопд өөрсдийгөө дөрвөд гэх хүн хичнээн их бий гэж санана.

- Тэгэхээр баяд, дөрвөд хоёр бол бидний сонсоход адилхан аялгаар яриад байдаг ч цаад уг гарвал нь шал өмнөө байхнээ?

Нэг талаас тийм гэх боловч нөгөө талаас үгүй юм. Баяд аймгийнхны тухай «Нууц товчоо»-нд тодорхой бий. Дөрвөдүүд Увс нуур хавиар хожим ирж суурьшсан гэсэн нь энд угсаатны асар их ижилсэл, холилдоон болсныг асуудлаас гадна орхиж болохгүй. Магадгүй энэхүү ижилсэл нь уг сурвалжаасаа илүү чухал байж болох юм.

Тэднийг Хөх нуур орчимд байхад Төвдийн соёлын их урсгал Монгол руу эрчимтэй түрж байсан. Иймээс тэд баруун Монгол руу түрэг угсаатны гэхээсээ төвдийн соёп заншил, ахуй хэрэглээг илүүтэй нэвтрүүлэгч байсан байж болох юм. Жинхэнэ төвд цай, замбаа, шашны мухар сүсэг өдгөө Увс тал руугаа илүүтэй байдаг нь чухам дөрвөдүүдийн нөлөө ч байж болох юм шүү дээ.

Хөх нуур гэдэг маань Төвд Монголын соёл заншлын солилцооны хамгийн том хаалга байлаа. Хөх нуурт өнөөгийн буриадуудын өвөг отог омог ч ихээр байсан юм шүү дээ. XIII зуун болоод түүнээс өмнө Орхоны хөндий нүүдэлчдийн хамгийн чухал цэг байсан бол ХIV-ХVIII зуун хүртэл Хөх нуур тийм үүргийг гүйцэтгэж байсан юм.

Цахарын Лигдэн, Халхын Цогт хунтайж, Ойрдын Гүүш нарын хэрүүл маргаанаа таслах цэг нь Хөх нуур л байсан. Олон монголчууд аль нь хүчтэйгээ Хөх нуурт ирж шийдэж байлаа гэсэн үг.

- Ойрд гэж юу гэсэн үг вэ. Янз бүрийн тайлбар байдаг л даа. Халх Ойрдын зөрчил юунаас үүдэлтэй юм бол?

Ойрд гэдгийг ойр төрөл, эсвэл ойн иргэд гэж хоёр янзаар гайлбарладаг. Аль аль нь үнэмшил багатай боловч өөр илүү үнэмшилтэй тайлбар сонсоогүй юм байна. Харин түүхийн хувьд ойрдууд бол халхаас хамаагүй өмнө төлөвшин буй болсон аймаг. Даян хааны ач Гэрсэнзээс эхэлж Халх гэсэн нэр томъёо үүссэн гээд бодохоор саяхных болж таарлаа. Халх гэдэг маань өнөөгийн Монголын өлгий нутаг Орхон Туулын бэлчир дээрхи уугуул монголчуудыг нэгэн нэрийн дор нэгтгэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Уугуул гэдгийн учир нь Чингисийн 1189 онд нэгтгэсэн тэр хэсгийнхний удам угсаа гэсэн үг юм болов уу. Харин сүүлд 1206 онд нэгдсэн хэсгээс гарсан нь ойрдууд байсан бололтой. Тиймээс тэнд тодорч гарсан ноёд нь алтан ургийн эхнэр аваад өөрсдийгөө тайж биш харин тайш гэж нэрлэж байжээ.

Тайж гэдэг нь ханхүү гэсэн хятад нэр л дээ. Монголчууд болсон хойно цол зэрэг хэргэм мяндагт дуртай л байж таарна. Хамгийн хүчирхэгжиж гарч ирсэн нь Эсэн тайш л даа. Юань гүрэн унасны дараа дөрвөн баруун ойрд аймаг, зургаан зүүн монгол аймаг байж. Нэгдсэн гүрэн болж чадахгүй хоорондоо хөлөө жийлцсээр эцэст нь ойрдууд ялж Монголыг нэгтгэсэн юм.

Зүүн монголчууд нь Даян хааны үөд хүчирхэгжин ойрдуудыг дарж бас Монголыг нэгтгэсэн. Харин Даян хааны дараа дахин задрал үүсэхдээ цахар, ойрд, халх гэж хуваагдсан бололтой. Энэ үеэс өнөөгийн ойрд, халх, өвөр монгол гэсэн хуваагдлын суурь баттай тавигдсан юм болов уу. Хожим манж нар хүчирхэгжиж өвөр монголыг өөртөө нэгтгэсний дараа халх, ойрдууд гэрээ хийн эвссэн байна. Харамсалтай нь энэ эвсэл удаж чадаагүй. Юань гүрний бутарлын дараагаас 1757 он хүртэл хоорондоо тэмцэлдэн, хэн нь нийт монголыг захирах тал дээр булаацалдаж байснаас үүдсэн тэмцлийг халх ойрдын зөрчил гээд байх юм.

Энэ маргаан эөрчип дундуур манж хятадууд, ялашгуяа төвдүүд их шургаа хийсэн дээ.

- Буриадуудыг та этникийн гэхээсээ улс төрийн шалтгаанаар буй болсон ястан гэдэг. Үүнийг товч тайлбарлаж өгөөч.

Буриад гэх этникийн нэгдэл Чингисээс ч өмнө байсан тухай зарим эрдэмтэн нотолдог ч үнэмшилтэй сонсогддоггүй юм. Оросууд Сибирийг эзэгнэж эхэлж байх үед Байгаль далай хүртэлх нутаг бол ерөнхийдөө Түшээт хан, Засагт ханы хойшоогоо үргэлжилсэн газар байсан. Буриад гэсэн дуудлага нь орос хэлний брат буюу ах дүү гэсэн үгтэй төстэй сонсогдож байсан учир оросууд өөрсдийг нь зөвшөөрснийг буриад хэмээн нэгтгэж, зөвшөөрөөгүйг нь монгол гэж нэрлэн урагш нь хөөж байсан тухай эх сурвалжид бий.

Буриад гэх нэгэн бяцхан отог овог байсан нь тэр үед улс төрийн утга санаа авч хэсэг бүлгийн нийтлэг нэр болон томорчээ гэж бодогдоно. 1727 оны Хиагтын гэрээгээр Орос-Хятадын хил нарийн тогтсон ба хожим Октябрийн хувьсгал гартал өнөөгийн Монгол нутагт буриадууд байгаагүй нь энэ нь этникийн нэгдэл гэхээсээ улс төрийн хуваагдал байсныг гэрчилнэ. Буриадыг буруулсан, бултсан гэсэн үгээр тайлбарлах явдал хааяа тохиолддог нь тааруупж зохиосон гүтгэлэг болов уу.

Ер нь буриад нь эхнээсээ этникийн нэршил байсан юм бол хориод оноос өмнө Монголд буриадууд байж л байх ёстой байсан шүү дээ. Этник нь хэн нэгний тогтоосон хил хязгаарт амар автдаг зүйл биш. Зөвхөн Оросын хил дотор буриадууд байсан гэдэг факт бол улс төрийн шалтгаанаар зориуд хуваасан монголчуудын нэг хэсэг гэдгийг баталж буй хэрэг. Хориод оны үеэс л нийтдээ 15 мянган буриад Монголд дүрвэн орж иржээ гэсэн тоо баримт бий.

Харин Оросын харьяанд орсон монголчууд 300 гаруй жилийн явцад этникийн нэгдэлд орж шинэ зан заншил үүсэн, тэр байтугай цусны хольц ч орон тусгай бүлэг болон тодорсныг яавч үгүйсгэх аргагүй. Буриадуудад тунгус цус их холилдсон юм шиг харагддаг.

Голдуу илүү жартгар нүд, том шанаа, эрэгтэйчүүдийнх нь сахал үс багатай байдлаар гадна төрхөөрөө ялгагддаг нь үүний баталгаа боловуу. Бид адилхан нэг соёл, зан заншил, хэл, бичиг үсэгтэй нэг ард түмэн. Тусгаарлал сүүлийн 300 жилд болсон хэрэг.

Харин өнөөгийн Оросын буриадууд өөрийн уг этник цөмөөсөө улам холдож, тусгаар бичиг үсэггэй болон түүгээрээ дамжин өөр шинэ хэл үүсгэж буй нь магадгүй, шинэ угсаатан үүсэх хандлагын ирмүүн явц байж болох юм.

САРТУУЛ ГЭДЭГ ХОРЕЗМЫН
МОНГОЛ НЭР

- Сартуулыг монгол хүмүүс биш, Хорезмаас гаралтай гэж ярилцдаг.

Энэ нь Завханы баруун талын, Увсын зүүн талын сумд. Урьд бол Сэцэн Сартуулын хошуу гэж байжээ. Хорезмаас гаралтай гэдэг дээр үнэний хувь бий, монгол биш гэдэг нь ёстой учир утгагүй үг. Ерөөсөө монгол гэж юу гэсэн үг вэ? Цуснаас нь байтугай генээс нь шинжилгээ аваад тийм жишиг үзүүлэлт байхгүй шүү дээ. Ямар соёл иргэншилд хамрах, ямар хэлээр ярьдаг, ямар зан заншилтайгаар тухайн үндэстнийг тодорхойлно.

Ингэхээр энэ бол биогенетик гэхээсээ социологийн нэр томьёо. Хорезмаас дархчуул голдуу хүмүүсийг авчирч байлгаж байсан нь нэн эртний явдал. Тэр үед Хорезмыг монголчууд Сартуул улс гэж нэрлэдэг байлаа. Энэ хооронд цус холипдох явдал эцэс төгсгөлгүй явагдаж, тэд бүрэн монголжсон төдийгүй бүрэн халхжсан.

Сартуул аялгад төв халхаас ялгагдах ердөө 17 үг бий гэж судлаачид хүртэл хэлдэг. Жишээ нь аймаар гэхийг аймаагүй гэж хэлдэг шүү дээ. Үүнээс гадна энэ олон зуун жилийн турш сартуулын хошууныхан тэндээ хаалттай популяци байгуулаагүй учир этникийн бүрэн ижилшил болжээ.

Завханы Яруу, Дөрвөлжин, Ургамал, Увсын Өндөрхангай, Зүүнхангайн гарал үүсэлтэй л хүн байвал монгол биш узбек гээд байхнээ дээ! Урьдын Засагт хан аймгийнхан шүү дээ. Халхын дөрвөн аймаг байсны нэг. Иймээс сартуулууд бол жинхэнээс жинхэнэ халх мөн гэмээр байна. Халх гэдэг угсаатны ижилшил маань нэлээд сүүл үеийн ойлголт гэж дээр хэлсэн байх аа?

- Төв халх гэж сүүлийн үед их ярих боллоо. Энэ өр нь юу гэсэн үг вэ?

Ерээд оны эхээр төв халхын жинхэнэ монголчуудын холбоо энэ тэр гэх маягийн ч юм байгуулагдаж, энэ Зэнээ мэт нь их идэвхтэй гүйж байсан байх шүү.

Гэрсэнзийн ач нар өнөөгийн Монголын нутаг дээр тус тусдаа ханлиг байгуулсан. Сүүлд манж нар Засагт хан, Түшээт хан хоёрын завсраар Сайн ноён хан гэж байгуулсан. Ингээд Сэцэн хантайгаа нийлээд халхын дөрвөн аймаг бопж байгаа юм. Газар зүйн хувьд энэ дөрвөн аймгийн төвийн хэсгийг л төв хапх гэж байгаа байх даа.

Гэхдээ зан заншлын нэг том ялгаа бий, юу гэхээр газар зүйн энэ төв байрлал нь монголчуудын айраг хийдэг, уртын дуу дуулдаг этнографын үзэгдэлтэй хил хязгаараараа бараг давхцдаг. Ингэхээр төв халх гэдэг маань айрагны монголчууд гэсэн утгатай болоод ирж байгаа биз. Би өөрөө эцэг, эх аль алинаасаа жинхэнэ төв халхын хүн боловч нэг их бахархаж гайхуулаад л хөөрч давхиад байх шалтгаан яавч биш л гэж бодож байна. Үндсэндээ айрагны хүүхэд ихтэй газар шүү дээ, тийм болоод л холбоо молбоо байгуулж гүйгээ биз.

- Халх дотроо сартуул, хотгойд, илжгэн гээд байх юм. Тэгснээ цаашлаад боржгон халх болоод явчихна. Тэр нь л аминдаа жинхэнэ цэвэр цусны араб үүлдрийн морь гэдэг шиг л болоод ирж байх шиг байгаа юм. Саяхан овог тогтоогоод эхлэнгүүт хүн амын ихэнх нь боржгон овогтой болох шив дээ!

Илжгэн халх гэж Увсын наад халх гурван сумынхны нэр. Илжигний хошуу гэж байсан, үүнийг эл эзэн буюу халхын хаяаных гэсэн утгатай гэж тайлж уншдаг юм билээ. Хотгойд бол халхжсан ойрдууд болоптой. Завханы хойд, Хөвсгөлийн баруун талаар бий. Чингүнжав энэ хонхрын хүн л дээ. Халхжсан ойрдуудад үүнээс гадна Архангайн Өлзийт хавийн өөлдүүд орно.

Урьд Харчины ноён Манжийн хаанд зарга үүсгэсэн учир «Харчингуудыг үхрийн баас шиг цувуулна» хэмээн хаан занаад уг ястныг шинээр байгуулагдсан өртөөний дагуу цувуулан тараасан юм гэнэлээ. Харчин гэдэг маань өвөрлөгчид, одоогийн өвөр монголчууд дотор нилээд томд орох ястан л даа. Манайхан хорчин гэх нь ч байдаг.

Ингээд одоогийн Сүхбаатарын урдуур, Дорноговийн хойгуур, Дундговийн урд хоёр гурван сумаар, тэгээд Өмнөговийн баруугаар харчингуудыг өртөө дагуулан байрлуулсан нь аяндаа бүрэн халхжижээ.

Дарьгангын хошууныхан гэхэд хэдийгээр дарьганга ястан гэх боловч хэл аялгын хувьд халхаас өчүүхэн ч ялгаа байхгүй шүү дээ. Ер нь хэдэн зуун км-ээр нүүдэллэдэг улсыг суурьшмал ард түмэнтэй адилхан угаасаа тэндхийнх, тэндээс ирсэн цагаачлагчид гэж ялгах бэрхтэйгээс гадна утга учраар ч бага.

Биендээ ижилшиж уусч, шинээр овог отог аймаг, аяпга үүсгэж миграци хийх нь ердийн үзэгдэл болсон зүйл. Үндэстэн, үндэсний үзэл, үндсэрхэг үзэл гэгч маань нэлээд шинэ үзэгдэл юм шүү дээ. XVIII зуунд Францын хувьсгалаас Европт гарч XIX зуунд Америк тив тэр чигээрээ энэ үзэгдэлд автсан бол XX зууны эхээр Азид, дунд үеэс нь Африкт газар авсан феномен. Боржгон нь жинхэнэ монгол гэж хэн хэлсэн юм? Одоо хүмүүс үй олноороо чухамхүү яг л боржгон болохоо хаанаас мэдсэн хэрэг вэ? Жинхэнийн жинхэнэ боржгон монгол байхаараа бусдаасаа дээр болчихдог хэрэг үү? Иймэрхүү төрлийн олон асуулт гарч ирнэ л дээ.

БИДНИЙ ОЙЛГОЛТООР БОЛ ЦЭВЭР ЦУСНЫ ШВЕЙЦАРЬ ХҮН ГЭЖ БАЙХГҮЙ

- Үндэстэн хийгээд үндэсний үзэл нь шинэ үзэгдэл, XX зуунд Азид орж ирсэн гэдгээ жаахан дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

Урьд хүний түүх хүчтэй нь хүчгүйгээ эзлэн түрэмгийлэх, эрхшээлдээ авах гэсэн зарчмаар хэдэн мянган жил үргэлжилсэн. Харин Евролт болсон 30 жилийн аймшигт дайны дараа байлдагч талууд хэн нь ч хэнийгээ дийлэхээ болиод ирэхээр сүүлдээ Вэстфалийн гэрээ гэдгийг байгуулжээ.

Ингээд эргэн тойрон нь хүлээн эөвшөөрсөн бол түүнийг улс үндэстэн гэж үэээд дотоод хэрэгт нь орохгүй гэсэн цоо шинэ эарчим гарч ирсэн байна.

Үүний анхны үр дүн нь Швейцарь улс л даа. Ийм үндэстэн байхгүй боловч чухам тэрхүү өгөгдсөн нутаг дээр герман, франц, итали хүмүүс өөрийн төр улсаа байгуулж, бодлогоо өөрийн үзэмжээр явуулахыг эргэн тойрных нь хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн үг. Ингэж зөвшөөрөгдсөн улсын nation-state гэдэг. Болхидуу орчуулгаар үндэстэн гэсэн үг. Үүний дараа 1776 онд АНУ тусгаар тогтнолоо зарлаж Англиас тусгаарлалаа. Энэ тухай Мел Гибсоны тоглосон "Эх оронч" гээд сайхан кино цаагуур чинь гараад байгаа шүү дээ. Америк үндэстэн төрж, америк үндэсний үзэл, америк эх оронч гэсэн цоо шинэ санаа гарч ирж байгаа биз!

Үүний дараахан Францын хувьсгал гарсан. Австри, Герман, Оросын эзэмшилд байсан олон угсаатнууд өөрсдийн тусгаар төрийг байгуулж үндэстэн-улс болохоор тэмцэж эхэллээ. XIX зуунд Латин Америкийн олон орон .тусгаар тогтнолоо зарлаж, хэдийгээр испанийн соёл иргэншлийн шууд залгамж боловч аргентин үндэстэн, чилийн эх орончид, перугийн үндсэрхэг үээл гээд тус тусдаа гараад ирж байгаа юм. Англи, Франц, Испани, Түрэг, Холландын эзэмшилд байсан Азийн олон орон ялангуяа Японы Мэйжийн хувьсгалын дараа сэрж өөрийн тусгаар тогтнолыг олж, үндэс угсаагаа тодотгох гэж тэмцэж эхлэв.

Хятадын 1912 оны хувьсгал "муу гаралт манжуудаас салж өөрийн цэвэр хятад Мин улсаа байгуулъя" гэсэн уриатай байсан. Үүнээс өмнө ч Тайпингийн бослого, лапын бослого, хар тамхины дайн, боксёрын бослого зэрэг нь үндэстний хувьд бие даан босч ирэх гэсэн оролдлогууд юм. Харин Хятадыг үндэстэн-улс гэж 1922 онд л Вашингтоны гэрээгээр зөвшөөрсөн.

Монголд үндэсний ухамсар 1907 оноос сэргэн ирж, 1911 онд тусгаар төрөө байгуулсан хэрэг. Коммунистууд энэ чухал оныг ойшоодоггүй, ач холбогдлыг нь үргэлж бууруулж 1921 онтой харгалдуулж байдаг нь тун тусгүй хэрэг. Уул нь энэ жил тусгаар тогнолын 90 жилийн ой маань болж байгаа юм шүү дээ.

1911 оны тусгаар тогтнол бол 1206 оныхтой дүйж очихуйц чухлаас гадна орчин үеийн утгаар анх удаа үндэсний тусгаар тогтнолоо эарлаж буй хэрэг. Энэ бол Америкийн 1776 он, Францын 1789 он, Гучин жилийн дайны дараах Герман, Японы 1868 он, Хятадын 1912 он, Энэтхэгийн 1950 он, Австрийн 1955 он, Казахстаны 1991 он шиг бидэндээ маш чухал цаг мөч юм.

Харин Монгол Улс нь 1946 онд үндэстэн-улс болсон. Үүнийг ч бас манайд үл тоомсорлодог. Үндэсний үзэл, үндэсний ухамсар маш чухал зүйл. Харин хэтрээд ирэхээрээ хортой эд. Үүний лай ланчгийг Афганистан, Иранаас эхлээд олон улс эдэлж байна. Үндэсний хэт хөөргөн байдал эргээд дэлхийн хөгжлийн урсгалыг харах нүдийг тагпаж, ертөнцөөс сондгойруулан, хөгжлийг боймлоно.

Үүний тод жишээ бол Төвд юм даа. 1911 онд Монголтой зэрэг өөрийн тусгаар тогтнолыг зарласан Төвдийг бушуухан өрнийн соёлтой холбож, баруунжуулж модернизацид оруупах гэсэн өөрийнх нь хүч дотроо нэлээд хүчтэй гарч иржээ. Харин хэт үндэсний үзэлтэй, өөрийн л бол өөдөө өргөдөг, өнгөрсөн баларсан юмаа үндэсний халдашгүй зан заншил ёс дэглэм гэж үздэг, гадны зүйлийг үл тоомсорлодгоор барахгүй хялайн хардаг хуучинсгууд нь тэдэнд саад хийн бүдүүлэг харанхуй байдлыг нь авч хоцорсон.

1952 онд Хятадын чөлөөлөх арми орж ирэхэд бүдүүлэг төвдүүд өөдөөс нь юу ч хийж чадаагүй. Энэ урт хугацаанд соёлжиж боловсроод, холбоотон сүлбээтэнтэй болж, олсон тусгаар тогтнолоо авран хамгаалах бололцоо байсан ч үндэсний онцлог гэгдэх бүдүүлэг ёс заншилдаа хүлэгдсээр хайран цагийг дэмий өнгөрөөжээ.

МОНГОЛЧУУД ОРОСЖСОН УУ?

- Өвөр монголчууд биднийг их оросжсон гэж ярилцдаг. Харин бид тэднийг хятаджсан гэцгээдэг. Үүнд аль аль талдаа үнэний хувь байх шиг байдаг юм. Соёлоосоо гадна сэтгэлгээний том ялгаа бидний хооронд бий болжээ.

Бид оросжсон гэдэг нь худлаа, тэд хятаджсан гэдэг нь үнэн гэж бодож байна. Азийн ард түмнүүдээс хамгийн түрүүн өрнөджсөний нэг нь бидний монголчууд. Өрнийн соёл иргэншил Оросоор дамжин XX зуунд маш хүчтэй нэвтэрсэн. Иймээс бид сүүлийн арван жилд маш хурдан америкжиж чадаж буй хэрэг.

Дэлхий тэр чигээрээ өрнийн иргэншлийн бүрэн нөлөөнд орж өрнөджиж байна. Түүний дотор хятадууд сүүлийн үед маш идэвхтэй өрнөджиж, баруунжиж, америкжиж байгааг бэлхнээ харж байгаа. Харин Өвөр монголчууд сүүлийн 100 жилд маш их хятаджиж, хятадын соёл заншлын нөлөөнд их автжээ. Биднийг урапдуулаад америкжуулахад тэд хол хоцорч таарна. Учир нь өрнийн соёл сэтгэлгээ гэдэг тэдэнд бидэнд байгаагаас хол хөндий зүйл.

Хятадын зориудын бодлогын үндсэн дээр хятаджиж амжаагүй нь дэндүү монголоороо үлдсэн. Өөрөөр хэлбэл монгол хүн гэж нэг иймэрхүү байсан байх даа гэмээр. Үндэсний онцлог гэгдэх хоцрогдсон зан заншил, ертөнцөөс тасархай байдлаа авч хоцорсноор барахгүй үүнийгээ ихэд үзэн Чингис хаан, монгол хэл, эртний шүлэг, ардын заншил, язгуур урлаг ч гэх шиг хэдхэн зүйл ярианы сэдэв дотроо эргэлдэх болжээ.

Үндэсний үзлийн хальсан дотроо боймлоод музейн үзмэрэрхүү болж ирж байна гэсэн үг л дээ. Өвөр Монголын «Одон» телевиз хараад суухад энэ нь өөрийн эрхгүй бодогддог юм. Эрдэм ном сураад энэ байдлаасаа гарах гэхээр хятад болон өөрчлөгдөхөөс аргагүй. Чухам чингэсний дараа л өрнөджих асуудал гарч ирнэ шүү дээ. Нийтийн соёл боловсролд хүрье, ХХ зууны хүн шиг амьдарья гэвэл үгүйдээ л хятад авгай авч байж энэ замаа нээх шаардлага гарах болов уу.

Бид хоорондоо таслагдан тусгаарлагдаж хэтэрхий олон жил болсон учир үндэсний хувьд салж, хоер өөр үндэстэн бопжээ. Үндэстнүүд биенээсээ салан салбарлаж шинээр этникийн бүлэг түүхэн явцыг бид өөрийн нүдэн дээр харж байна.

Оросын буриадууд ч уүний жишээ. Тэд оросжсоноор барахгүй өөрийн хэлний аялгыг бичгийн хэлбэрээр батлагаажуулан этникийн шинэ бүлэглэлийг үүсгэж байна. Харин тэдний нийтийн соёлд хүрсэн төвшин сайн, манайхнаас ч хамаагүй илүү.

- Тэгвэл тувачуудын тухай юу гэмээр байна?

Тэд Гадаад Монголын нэгэн хязгаар байснаа 1944 онд ЗХУ-д дагаар орсон. Этникийн хувьд монгол юм уу гэхээр хэл нь өөр. Гэхдээ тэдний хуучны зураг хөргийг харахаар монгол дээл, ээтгэр гутал өмссөн, будда шүтсэн, төвд нэртэй байдаг юм. Урианхай гэж нэрлэдэг байсан шиг байгаа юм. Гэтэл Баян-Өлгийд зүв зүгээр монгол хэлтэй урианхайчууд бий.

Өлгийнхнийг алтайн урианхайчууд гэдэг, ойр ястан, өөрөөр хэлбэл монголчууд. Туваг урьд Тагнын урианхайчууд гэдэг байжээ. Түрэг, монгол угсаатны завсрын үндэстэн юм шиг байгаа юм. Манайд одоо Өлгийн Цэнгэл суманд цөөн тооны тагнын урианхайчууд байгаа байх.

1944 онд ЗХУ-д дагаар орохдоо танну-тува гэдэг байв. Танну гээд байгаа нь тагна гэсэн үг сунжирсан болов уу. Шашин шүтлэг заншлын хувьд монголчуудтай, тэр дундаа ойрдуудтай их ойр.

Мөхөж буй үндэстний нэг жишээ л дээ. Оросууд олон жилийн турш нутгийн баялгийг нь сонирхсон болохоос хүн ардыг нь тэр чигээр нь хаячихсан юм шиг. Нийтээрээ шахам архинд орчихсон, гэмт хэрэгтнүүд хавтгай давамгайлсан, хоцрогдсон бүдүүлэг гэж найгаа алдсан юм билээ.

Тувад очиж үзсэн олон хүн өөрийн нүдээр хараа биз дээ. Нийтийн соёл боловсролоос ангид давхиад байвал үндэстэн юунд тулж очдогийг тэд амьд гэрч болон харуулж байна. Үүнээс бид ихээхэн сургамж авах ёстой юм шиг санагддаг.

Тэдний төрөл садан бол манай цаатангууд шүү дээ. Сүүлийн жилүүдэд цаатан гэдэг өрнө дорныхонд бүү хэл бидэндээ ч музейн үзвэр, аялал жуулчлалын олз омог өгөгч болоо шив дээ. Тэднийг өрөвдөн хайрлаж, нулимс дуслуупах нь хүртэл эзэндээ мөнгө авч ирнэ. Хөвсгөлийн дархадууд энэ сайхан зах зээлийг соргогоор ажиглаад цаатны дүрд тоглох нь хөөрхөн бизнес болсон бололтой.

1998 онд Дарханд нар хиртэхэд гадаадыханд Раахын амнаас сарыг цаатан бөө нар хэрхэн бөөлж гаргадгийг харуулахаар майхантай ирсэн баахан салбаганаж навсганасан юмнууд үнэндээ Уралын их сургууль төгссөн бизнесменүүд байв гэж дуулдсан шүү. Раах сарыг залгидаг нь бөөгийн ойлголт биш уг төвдөөс гарсан домог л доо.

ТӨВД ГАЛБИРЫН ХҮМҮҮС
ГОВЬ-АЛТАЙД ЭЛБЭГ

- Гадны цус холилдсон гэж цусны "ариун цэвэр" тогтоох дуртай манайханд хөөрхөн далим болох үг байна даа!

Энэ бол цэвэр антропологийн асуудал. Соёл, тэр дундаа социологитой ямар ч холбоогүй зүйл. Антролологичид хүнийг 35 ангид хувааж үздэг тухай би түрүүн ярьсан. Монголд хойд хятад, тунгус, төвд галбирын хумүүс бий. Төвд галбирын хүмүүс ялангуяа Говь-Алтайн урдуур их байдаг шүү дээ. Давхраа бүхий дүрлэгэр нүдтэй, нэлээд үсэрхэг, дэлдгэр маягийн чихтэй, сүрхий хар тал руугаа хүрэн бор царайтай.

Утай, Гүмбэний мөргөлийн гол зам түүгээр олон жил тогтож байснаас шалтгаалсан ч байж болох юм. Монголчуудын цусны биохимийн судалгааг Ц.Батсуурь доктор, генетик судалгааг С.Нямхишиг доктор хийсэн юм. Цусны болоод генийн ижил төстэй байдлыг нь нутгийн байршлаар тодруулсан гэсэн үг л дээ.

Мэдээж шал өөр үндэстний хувьд Баян-Өлгийнхөн нэлээд өөр хэв шинжийг үзүүлж байгаа юм. Говь-Алтайн урдуур бас тийм шинж их илэрдэг. Тиймээс ч тэндээс ухаантай, царайлаг улс олон төрдөг биз. Ямар сайндаа ганц жижиг сумаас есөн генерал төрсөн байна гэхэв дээ. Цус сайн холилдох тусмаа хүний чанар сайжирна шүү дээ.

Хоёр өөр арьстны дундаас төрсөн хүүхэд царай зус, бие бяпдар, оюун ухаанаар эцэг эхээсээ дээр байх нь туйлын элбэг. Эх эцгийн ген хэдийчинээ холдсон байна ур удамд төдий сайн. Морь мал дээр ч манайхан сайн мэддэг, холоос хуц, ухна дуурч ирэв энэ тэр гэж ном зохиолд гардаг биз дээ.

- Монгол хуний удмын санг хайрлан хамгаалах тухай Үндэсний аюулгүй байдлын хуульд заасан байдаг. Энэхүү удмын сан гээч нь тэгэхээр юу болж байна?

Ичиж үхмээр дамшиг гэдэг чинь л наадах чинь дээ. Эргүүлээд орчуулбал генофонд гэсэн үг юм шиг байгаа юм. Генофондыг мал дээр ярьдаг. Их сүүтэй үнээ, нарийн ноолуурын ямаа, олон өндөг гаргадаг тахиа зэрэг бол хүн төрөлхтний олон жилийн уйгагүй хөдөлмөрийн үр шим.

Иймээс энэ төрлийн сайн угсааны үүлдрийн малын удмын санг цэврээр нь хадгалж цааш цэврээр нь үржүүлэх шаардлага гарна. Хүний хувьд гэвэл ийм асуудлыг тухайн үедээ нацистууд л гаргаж ирж байсэн байх. Хорвоогийн хүмүүс антропологийн хувьд буюу гадаад төрхийн хувьд ялгаатай болохоос сайн муу цус, тэр дундаа ген гэж үгүй л дээ.

Хүний үүлдэр угсааг сайжруулах тухай яриа XIX зуунд яригддаг байсныг эүгэник онол гэдэг. Хэрвээ энэ нь оюуны хөгжлийн тухай ярьж байгаа юм бол дан ухаантны популяци буй болгох гэвэл тэр "үржүүлгэнд" нь тэнэгүүд ч зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Би энд биологи ярьж байна шүү дээ.

Социологи талаасаа бол өөр л дөө. Эртиий Евролын хаад язгууртнууд өөрсдийгөө цэнхэр цустай гэж үзэн язгуургүй хүмүүстэй цус холилддоггүй байж.

Үүнээс болж Хабсбүргийн уруул гэх сэтэрхий уруул, хэмофил хэмээх цус үл бүлэгнэх өвчин хаадын дунд үеэс үе дамжин хадгалагдан зовоож байсан байх юм.

Манайд ч язгууртнуудыг цагаан ястан гэх ба сурвалж язгуургуй бол хар ястай гэдэг байсан, Хар гэдэг нь харан, харад, арад гэсээр өнөөгийн "ард" гэдэг уг буй болсон байна.

- Гэхдээ жүүд үндэстэн хавьгүй ухаантай байдаг шүү дээ. Дэлхий дээр 15 сая жүүд бий боловч жишээ нь Нобелийн шагналтнууд дотор тэдний эзлэх хувь хавьгүй өндер!

Усан тэнэг жүүд зөндөө л байдаг байх. Статистик утгаар нь авч үзвэл жүүд, унгар гээд цөөн тоотой мөртлөө оюуны хөгжил сайтай үндэстэн хааяа тохиолдоно. Ёстой олон зууны турш шигшигдэж сайн холилдсоны үр дүн байж болох юм шүү. Өнөөгийн Унгарын хүн амын 99 хувь нь герман, роман, түрэг, словян цустай сайтар холилдсон юм гэнэлээ. Жинхэнэ унгар царайтайгаа үлдсэн хүмүүс нь нутгийн өмнөдөд суух цөөн тооны тариачид бий. өргөн шанаатай, хар үстэй, бор нүдтэй, бие жижигтэй тэд нэлээд содон маягтай шүү.

Унгарууд Ееропт орж ирээд мянга гаруй жил болохдоо өөрийн соёл, хэл, үндэсний онцлогоо сайтар хадгалж чадсан байна. Гэхдээ үүнээ зожигруулан авч үлдээгүй харин ч нийт тивийн соёл иргэншилтэй нягт уяж өгчээ.

- Эргээд монголчууд рууваа оръё. Монголчууд тэгэхээр нэлээд цус холилдсон хүмүүс болж таарах нээ дээ?

Цус холилдох гэдэг маань биологи, генетик талаасаа нэлээд утгагүй үг шүү. Илүүтэй социологи, психологийн утга агуулж явдаг юм. Мэдээжийн хэрэг тухайн популяцид генийн зарим факторын онцлог шинж бий боловч энэ нь сайн муу гэсэн ямар ч утга илэрхийлэхгүй шүү дээ.

Түүхийн явцад монголчууд нэлээд цус холилдсон, энэ нь ч аргагүй юм. Биологийн утгаараа таван саяас доош хумүүс популяци болж чаддаггүй. Юу гэсэн үг вэ гэхээр хаалттай систем үүсгэх юм бол таван саяас доош хүн хоорондоо цус ойртон мөхөл рүүгээ явна гэсэн үг.

Гэтэл XX зууны сүүлчийн хагасаас өмнөх бүх түүхэнд энэ газар нутаг дээр саяас илүү хүн амьдарч байгаагүй. Энэ нь заавал цус холилдохыг цаанаасаа шаардаж байна гэсэн үг л дээ. "Бараг л хязгааргүй шахам өргөн орон зайд нүүдэл хийж, үргэлж дайн байлдаан, миграци хийж явсан ард түмний хувьд байнга цус сэлбэж байж өдий хүрсэн болов уу.

Түүнээс гадна ургийн бичиг хөтлөх зэргээр ухамсартайгаар цус сэлбэх явдал ч түгээмэл байсан байна. Сонирхолтой нь монгол, түрэг цус цагаан арьстан болох оросуудад нэлээд шингэсэн гэж үздэг. Тиймээс ч "оросыг сайн маажвал цаанаас нь татаар гараад ирнэ" гэсэн барууныхны үг байдаг.

Монгол, манж цус ч хятадуудад нэлээд халдварласан байх. Энэ бүхэн бол дайн, миграцийн үр дагавар л даа. Харин орос, хятад цус монголчуудад орж шингэсэн нь бараг үгүй. Энд соёл иргэншлийн хэт зөрөө нөлөөлдөг байх. Монголчуудын гол холилдсон цус нь манж, хамниган, түнгус, түрэг, уйгар, төвд зэрэг соёлын төвшин ойролцоо, амьдралын хэв маяг төстэй үндэстнүүд. Үүнд газрын ойр, түүхэн хэлхээ холбоо ч үйлчилнэ.

«Өдрийн сонин», (2001-оны 11 сар)
ehi irelt
http://mongolsdefrance.multiply.com/reviews/item/5

Улаанбаатарын сул тэмдэглэл

Монгол Улсад очихоосоо ємнє тэр нутагт нэг хvрч vзэх юмсан гэж єдрийн бодол шє­нийн зvvдэндээ эрэн хv­сэж, уран vг, уянгалаг аятай дуу­нуудыг нь урамшин со­нир­хоод л ухаан сэтгэлээ саа­туулж байлаа.

Тэр дун­даас “Vйлсийн сайхан Улаан­баа­тар” гэдэг гоё дуун дахь “Уулсын дундаа Улаанбаа­тар” гэсэн vгийг нь олон сонсдог байсан боловч Улаан­­­баатар хот чухам ямар уулсын дунд яахин байрлаж байхыг мэдэхгvй сониучлан суудаг байж билээ. 2003 оны наймдугаар сарын 29-нд улсын томилолтоор Улаан­баатарт очиж Монгол Улсын их сургуульд мэргэжил дээш­лvvлж суухдаа Улаанбаатар хотын байр байцыг єєрийн нvдээрээ vзэж, тэр дуунаас олсон тєрєгдєл сая vнэн боди­той, амьд дvрслэг болж билээ.

Улаанбаатар хотын ємнє нь монголчуудын шvтэн та­хидаг дархан цаазтай Богд уул хєвч тайгаар хучигдан сvндэр­лэн сvvхийнэ. Ард нь Чингэл­тэй хайрхан хvvхдээ хумбин тоссон ээжийн гар шиг уртал­жин тvшлэг болж дvн­хийнэ. Хотын баруун талд Сонгинохайрхан сvхээр цав­чиж бvтээ­сэн юм шиг ирлэг оройнуу­даараа агаар зvсэн босож, зvvн биеэр нь богино шиг Баянзvрх уул єндєр нам­тай vелзэн су­налзаад чухам “Учиртай дєр­вєн толгой” бол­сон байна. Дєрвєн уулын дундуур Туул гол угалзлан урсаж, голын хоёр дэнжээр єндєр богино асар тагт, модон байшин, тоосгон байшин, мон­­­­­­гол гэрvvд уулын­хаа бай­цыг дагаж дээр доор, дэгэл до­­гол тархан жигдэрнэ. Улаан­­баатарын барилга гэж олонхи нь бvр бvдvvлэг шиг боловч бєх чанарлаг Орос Монголын онцлог чанартай эд байж. Хятад маягийн барилга ч хааяагvй харагдана. Хааяа энхэл донхол гарсан цардмал зам хотын дєрвєн зvг найман зовхист нэвтэрдэг ч дурын зvгт хандсан тєлєвлєгєє муу­тай барилгануудаа дагаж ог­цом мурийх буюу єргєн на­рийн­тай урталжилдаг. Машин тэрэг­нvvд мал сvргийг хашаа руу нь туусан шиг иврэлцэн ирэ­хээр заримдаа зам тvг­жигдэж сvйд болдог. Энэ хо­тын зам дээр моторт дугуй харагдах­гvй харин хувийн бага машин болон такси олон. Хотын дунд хэрэм хашаа гэж дэмий байх­гvй болохоор ойр хавиар хv­рэх хvмvvс явган явж хол зам хєєх нь таксидах буюу авто­бус, микрод суудаг. Микро гэдэг нь дунд зэргийн хєлсний ма­шин байж, тєлбєр нь хямд­хан, зогсоол ч олон болохоор эндэх хvмvvсийн олонхи нь тийш тэмvvлдэг. Зам дээр хэдий олон машин байсан ч хєх саарал мик­ронууд л хам­гаас хєгжєєнтэй. Буудлын газраа хvрэхтэй vгvйтэй мик­роны билет ху­далдагч тэргэн vvдээ хагас завсарлан “Бєм­бєгєр, Сан­сар, Зуун айл” гэж хэдэн зогсоолын нэрийг нэг л амьс­гаагаар хэлхээрvvлэн хашги­ра­хаар анх ирсэн бид ялгав­рыг нь олохгvй алмай­ран зогсдог байлаа. Эндхийн ма­шин гэж бvхнээрээ Япон. Америк, Гер­ман, Ємнєд Со­лонгос зэрэг улсын эд байж, чанар сайтай боловч хааяа зарим нь бvр царай нь хал­таршчих­сан шарх сорвитой хараг­дана. Эндэх євєл цас ихтэй учир зам нь бvр цас мєсєнд хучигдаж тэрэг хал­тиран мєргєлдєх буюу хави­рал­цах учир зєндєє гардаг. Гэвч сонирхолтой нь хоёр тэрэг халз мєргєчихєєд ма­шин нь гэмтэж сvйдсэн ч жолооч нь харин хоорондоо харааж ерєєх буюу хэрэлдэж зодолд­доггvй…

Улаанбаатарын зээл гу­дамж асар тагт нь зарим одоох­чилсон нийслэл хотынх шиг гоё биш ч зах зээл, ху­далдаа дэлгvvрийн нэрнvvд нь чухам цул монголжуу болохоор хv­мvvсийг аяндаа цэвэр монгол ертєнцєд уусга­чихдаг байлаа. Нарантуул, Далай ээж, Хархорин, Баян­зvрх, Цэцэг тєв, Зуун айл, Дєрвєн уул... гэх­чилэн сон­со­ход чихэнд аятай сонирхо­ход сэтгэлд таатай тэр олон нэ­рийдлvvдийг аль захаас нь дурдах вэ! Ийм сайхан нэр­тэй газруудаар нvд хужирлан явахад худалдаачдаас аваад эд бараа авахаар цувралдаж байгаа хvмvvст хvртэл бvр цэвэр яруухан монгол хэлээ­рээ ярилцаж явахыг сонсоод холимог хэл, хатуу аялгатай хорчин хvн би чухам vнэн юм vv зvvд ч юм уу гэж эндvvрч авдаг. Ийнхvv нутагтаа хари­хад нэг найз надаас: “Халх монголчуудын хэл сайхан байх аа!” гэж асуусанд би “Халх­чуудын хэлний сайхныг хэлэх газаргvй, vvд хардаг хєгшнийх нь хэл нь манайхны радио, телевизийн нэвтрvv­лэг­­чийн хэлнээс сайхан” гэж хариул­санд тэр найз минь ч хэцvv биширч хvсэмжилсэн харцаар над руу харж байсан билээ. Амнаас нь хэдийгээр монгол авиа гардаг боловч нэгэнтээ хятад хэлний хєг аяс болон єгvvлбэрийн бvтэцтэй болсон євєр монголчуудын хэл аялгуу хэдийнэ хэм айзам єргєлт дарал­таа бvр алдаж хэлгийрсэн хойно халх мон­голчуудтай хэрхэн адилт­гаж чадах ажээ. Євєр Монгол болон Ар Монго­лын анхдугаар удааны хамт­ран эрхэлсэн цагаан сарын vдэшлэгт Євєр Монголын теле­виз хорооны нэрт хєтлєгч нь Монгол Улсын хєтлєгчтэй хоёул хамт тай­занд гараад vгээ олохгvй мэхийрч байхад нє­гєєдєх нь харин монгол vгээ оргилох булаг, угалзлах vvл шиг цэвэр чєлєєтэй, яруу уянгалаг урс­гаж байсныг Євєр Монголын vзэгчид ч баахан анхаарсан бол олж vзэх байх аа.

Улаанбаатар хотод их бага дэлгvvр, задгай зах тун олон. Эд бараа ч элбэг дэлбэг. Гэвч худал таваар, чанар муутай бараа хааяагvй харагдана... Худалдаа дэлгvvр олон, ху­далдаачид хоорондоо єрсєл­дєєн их ч эндхийн хvмvvс нэг хvнийг vзвэл нагацаа vзсэн шиг наалдуулж нааш­луулах харагдахгvй. Олонхи худал­даа­чид дуртай бол ав, дургvй бол байг гэсэн шиг энгийн байдлаар ширтэж зог­соно. Манайхны худалдаа­чид “Алим худалдана! Хувцас худалда­на!” гэж хашгирдаг бол мон­голчууд харин “Али­маа аваа­рай! Хувцсаа аваа­рай!” гэж чамд хамаатуулж хэлнэ. Энэ нь харин худал­даачид болон эд бараа ава­хаар зорчих хvмvvсийн хоо­рондох зайг улам ойр дотно болгодог ажээ. Монголчууд ер нь хэвийн байдлаар хvмvvс­тэй ойрто­хоос биш хэтэртэл аашилж ойртдоггvй гэснийг хоолон гэрт орвол нэн тодор­хой харагда­на. Эндэх мон­голчуудын эр­хэлсэн хоолон гэрт зочин ороход олж vз­сэн­гvй юм шиг єєрийн хийдгээ хийж явна. Зочид нь ч зуршил ёсоор захиалсан хоолоо идэж ор­хиод илэм зэлэмхэн яваад єгнє. Улаанбаатарын хоолон гэр, цайны мухлагийн олонхи нь бvр ийм тийм зоогийн газар гэдэг бєгєєд европ хоолоор vйлчилж, хутга, хал­бага, сэ­рээ бариулдаг нь зєн­дєє. Хааяа жижигхэн єрєєнд жин­хэнэ монгол хоолон гэр­тэй байж, vvдэнд нь ойртох­той зэрэг хонь vхрийн махны vнэр сэнх татан самсаа цор­гиж, монгол нутгийн амьд­ралын уул амьс­гал онцын єтгєн байдаг... Энд архины цааз чанга байж, олон нийтийн газар архи хэтэрсэн хvнийг цагдаагийн газар аваачиж эрvvлжvvлдэг гэнэ.

Халхчууд манай байраар хааяа ирж найзлан архи уудаг байлаа. Зарим архинд хэ­тэрхий дуртай нэгэн нь байн байн, дахин дахин ирж уухаар нь манай хэдийн зарим нь “Халхчууд бусдын юмыг идэж уухаан мэдэхээс биш хариу дайлахаа ер мэддэггvй улс” гэж уцаарладаг байлаа… Би ч эхэндээ тэгж бодож байсан. Хожим нь мон­гол соёл зан­шилтай холбож бодоод баа­хан ухааныг нь олсон байв. Монголчууд эрт­нээс хоол ундыг бусдаас харамладаг заншилгvй. Монго­лын аман ярианд “Болсон хоолноос битгий зайл” гэж байдаг ши­гээр айлд буухаар хоол чинь болсон байвал идэж уугаад гарах нь энгийн явдал даа...

“Малгайгаа тавибал манай гэр, маргааш явбал танай гэр“ гэдгээр хоол умдаан дээр халхчууд нэг нэгэнтэйгээ нарийн данс боддог биш. Харин чиг гэрт нь очвол байс­наа тэмтэрч дайлдаг бєгєєд идэж уухгvй эрээтэй аашил­бал их л эгдvvцдэг юм билээ…

Халх монголчуудын оюун санаа хамаагvй тайван. Амьд­­­рал нь тийм баялаг биш байгаад зовохыг мэдэхгvй зоос vрнэ. Хармаанд нь бага л зоостой бол гарын аяар зарчихаад гачигдлыг гачиг­далд бодохгvй ганхаж явна. Эндэх монгол­чуудын идээ ундаа нь дєхєм дєт мєртлєє идэх нь тун бага байдаг. Єглєє цай ууж цагаан идээ идэх шvv болоод, vдэд мєн цай ууж талх энэ тэр бага сага иддэг. Орой хоолонд сая бууз, цуй­ван буюу будаа, шєлтэй гурил иднэ. Манай тэнд хvмvvс цагийн хоолонд хэдэн аяга будаа, ногоо иддэг бол эндэх монголчууд хэдэн зvсэм мах нэг аяга буюу хагас аяга бу­даа идэж жаахан шєл уусаар цадчихдаг. Тэгж байгаад хvч тамир, даамгай чадлаар сайн байдаг. Тариа­лах соёлтой хvмvvс болон малжих соёл­той хvмvvсийн тамир тэнхээ тэгж ялгардаг нь учиртай байжээ. “Хорчи­ноос хожим бєх гарахаа больсон” гэж би хэдэн жилийн ємнє хичээл дээр ярьж бай­сан минь эндэх байдлаас улам баттай нот­логдсон шиг боллоо. Єдєржин эрдэнэши­шийн будаа сонгино жияан идэж, хvvхэд залуу­чуудад бєх барилдах заншил ч байхгvй болсон хойно яаж бяр ча­далтай хvн гарч дийлэх вэ! Хорчинчуудын соёлын ор­чинд эх хувиралт гараад хєг­жиж шинэчлэгдсэн зvйл зєн­дєє буй. Гэвч уугуул соё­лын хувьд учиргvй их алдсан байжээ.

Халхчуудын хармаанд дэмий зоосгvй байлаа ч жvж­гийн театрт vрэх мєнгєєр ер нь харамладаггvй. Оюуны амьдралыг эд бодисын амьд­ралаас ч чухалчилдаг ард олондоо аядуулж Улаанбаа­тар хотод олон сайхан жvж­гийн театр, тоглолтын ордон, найр наадмын газар байгуул­сан байлаа. Эдгээр нь тэгээд єрнє дахин буюу орос мая­гийн эвлэг сайхан асар тагт байж, гаднаас нь харахад сvр эр­хэмсэг, дотор нь ороход цэ­вэр тохилог. Vvнд оронгуут єргєн саруул гудамтай байж хана дээр нь гадаадын буюу Монголын Улсын алдарт ур­лагчдын сvvдрийг зэрэг­цvv­лэн єлгєжээ. Тэдгээр сvvд­рийг ха­рах­тай зэрэг хvмvvст аяндаа урлагийг хvндэтгэж оюун са­нааг чухалчлах бодол тє­рєг­дєж, ухаан бодлоо ариус­­гах ордонд орсон шиг болж ирнэ. Гудмын хоёр талд хувцас хадгалах газартай. Эндэх хvмvvс тоглолт сонир­хох юм уу чухал хурал цуг­лаан, хурим найрт оролцох­доо цэ­вэр тэгш ємсч зvvх зан­шил­тай. Эрэгтэйчvvдийн олонхи нь бvр костюм хэдрэн галстуг зангидаж, бvсгvйчvvд нь нэн гоё хувцас ємсч vс зvсээ янзалчихсан байдаг. Ийнхvv єв­­лийн улирал бо­лохоор театрт орсон хvмvvс гадар хувцсаа бvр гудамд хад­галуулж дотогшлохоос биш зузаан дээлтэй агсалзах буюу дээлээ тэвэрч сугав­чилчихсан сурталгvй сvлжих хvнийг яг олж vзэхгvй. Теат­рын шалаар дvvрэн хивс дэв­сэж, хvмvvс хєнгєхєн алхаж ороод хааяа намхан шив­нэж ярилцдаг болохоор єрєє дvv­рэн хvн байгаад vймээн шуу­гиан гэж гардаггvй.

Монголчууд уулаасаа найр наадамд дуртайн дээр єрнє дахины соёлын нєлєєг хvртсэн учраас тэдэнд баяр дурсгалын єдєр олон байдаг. Шинэ жилийн ёлкын баяр, улсын баяр, эмэгтэй­чvv­дийн баяр, эрчvvдийн баяр, цагаан сар, эх vрсийн баяр, хонхны баяр гээд хv­мvvс жилдээ олон баяр тэм­дэглэчихсэн жиргэж єнгєрдєг. “Єдєр бvхэн урам баяртай” гэж “Vйлсийн сайхан Улаан­баатар”-т дуул­даг нь vнэхээр зєв байжээ. Нэн зуны улирал болбол Улаан­баатарын хv­мvvсийн олонхи нь бvр хєдєє явж цэвэр агаар амьсгалан, цэ­гээ айраг ууж, найр наа­дамд оролцож явдаг байжээ. Ийн­хvv эндэх хvмvvсийн хувийн бага машин олон бєгєєд олон­хи нь бvр хє­дєєгийн зуслан­гийн газар тохилог сайхан модон байшин буюу монгол гэртэй байж, тvvнээ лагерь гэдэг. Урин дулаан зуны ули­рал болмогц хотын бохир агаарт уйдсан улс бvх гэрээ­рээ бага ма­шиндаа сууж идээ умдаа, эдэлж ємсєхєє аччих­сан лагерьтаа очиж ларжаа­тай­хан жаргадаг нь vнэхээр яз­гууртны сортоотой ажээ.

Улаанбаатарын ихэнх хv­мvvс ер нь ертєнцийг тоохгvй, юуг ч ойшоохгvй ихэрхэг сагсуу явдаг. Єєрийгєє “тєв халх, цэвэр монгол” гэчихсэн Чингэс хааны шилдэг vрсvvд хорвоог дагуулахаар хол явж суурьшсан гэдгийг мэдэх ч vгvй юм шиг євєр монгол­чуудаа vзээд халтас гэвэл хэгжvvн царайлна. За энэ ч яах вэ, халхчууд минь хэсэг нутгаа хямгадан сахиж, хэл, соёлоо хэвээр нь хоцроож чадсаны хувьд “Манаан бод­вол манзшир” юм чинь. Эд­гээр “Зууд очсонгvй лам, зовиур vзсэнгvй ноёд” маань тэгээд эрх зоргоор єссєн хvvхэд шиг магтаал дууг л сонсох дуртай. Эх орныг нь бага л муулах юм бол энгийн малчид нь ч чамтай царай барайж мэднэ. “Монгол Улс одоо жаахан ядуу хоцронгуй ч яах вэ яваандаа хєгжих л байлгvй” гэчихсэн бардам царайлдаг хvмvvсийг хара­хаар бидний сэтгэлд ч бага бус омогшил бялхаж байдаг. Vнэндээ бид бас Монгол Ул­сыг муулах дургvй. “Нэг vх­рийн эврийг цохиход мянган vхрийн эвэр шархирна” гэдэг шvv дээ. Зєвхєн энэ мамаа нарын жаахан ч тvгшvvрт ухамсар­гvйд нь хааяа “Хал нь гаднаа, хайр нь дотроо” байх л тєдий.

Хааяа би хотоор гарч эн­дэх хvн зонтой нь зоогдох юмуу гадаад оюутны байрны цонхоор гадагш харж амьдрал ахуйг нь сониучлан суудаг. Эндэх зээл дvvрэн зєрєлдєх хvмvvсийн зарим настайчууд нь монгол тэрлэг, арьсан гуталтай явахаас бусад нь бvр европ маягийн хувцас хэдрэн, залуучууд нь ахар буржгар vсээ гэрэл буутал тослон хааяа зарим нь бор, улаан, шар, хvрэн єнгєєр будаглан, гадны малчны ємд ємсч, нэг л чигээр дорвилог алхана. Согдойсон биетэй охид, хvvхэнчvvд нь хvнд бийрээр зурагласан хvмvvс шиг нvvр царайгаа хэдэн давхар оо энгэсгээр шавж, уруулаа цус нэвчих мэт бу­даглана. Шинэ маягийн хув­цас хунар хэдэрчихсэн согоо шиг дэгс дэгс дэнхэлзэн яв­на. Зээл дээр дурын нэг хvн­тэй ярилцахаар “Япон явсан, Солонгос очсон, Америк, Гер­ман орсон…” гэж ярихаар нь vзвэл халх монголчууд хол явж хараа нээсэн нь хараа­хан мэ­дэгдэнэ…

Яриангvй “Хээрийн галуу нисээд vл хvрэх газраас хvний хvv эрдэм євєртлєєд ирэхээр” явсан байна гэхэд “мєнгє євєртлєєд ирэхээр” явсан нь ч мєн vгvй. Монгол Улс одоохондоо ядуу хойно vvнийг яах вэ!

Нэг улс орны хєгжил нь байгаль орчин, соёл тvv­хэндээ хязгаарлагдаж байдаг. Халх монголчууд Азийн их эх хуурайгийн ар хэсэгт оршиж хахир хvйтэн орчин тойронд амьдран уламжлалт нvvдэл малжлын соёлоо тvшсээр ирсэн хойно ертєнцийн бо­ловсноос хоцрох нь яриангvй. Эдгээр нь бусдач шалтгаан бол харин алжуу залхуу нь биеч шалтгаан байж таарна. Малжих соёлоос ирэлтэй алжуу зан, євєг дээдсээсээ уламжилсан язгууртны сур­тал нь монгол хvний мах цусанд нь шингэж, учраад авбал салдаггvй, уугаад ав­бал тавь­даггvй, унтаад авбал сэрдэг­гvй удаавтар хойрго зан аран­шин суулгасан бай­на… Мон­гол хvнд маргааш олон. Бар­гийн юмыг маргааш мэдье гэвэл байхгvй болдог… Эндэх хvмvvс ажлыг хийж чадахгvй биш, хийх дургvй. Нэн цагийг амжиж шалбадан хийх ухам­сар гэж байхгvй. Яарахыг мэдэхгvй, юуг ч тоохгvй… Эндэх улс цаг тогтож болзох юм уу тvр яваад ирэхдээ “Гялс ирнэ” гэдэг. Євєр­ мон­голчууд “Мєд, доороо, удах­гvй ирнэ” гэдэг. Гэвч бодвол дэл­хий дээр охор цагийг онов­чилж чадсан нь ганцхан “гялс” гэсэн монгол vг байж мэднэ. Цаг хугацааг бvр гэр­лийн хурдаар хэм­жээлж бай­на шvv дээ. Гэтэл та хэрвээ халхчуудын “гялс гээд ирэ­хийг” хvлээж суувал цагаа цалгайдахаас єєр юу ч байх­гvй. Цаадах чинь хагас цаг, нэг цаг буюу хагас єдєр, нэг єдєр болоод ирэх эсэхийг мэ­дэхгvй. Цаашлаад харин ч ирэх ч vгvй арилж мэднэ. Энэхvv байдал нь халхчууд итгэлгvй, худалч гэсэн сууг­дал єгсєн байхгvй юу. Vнэн­дээ монголчууд гэж ер ит­гэ­лийг эрхэмлэж, худал бо­лон тавьдаг хvнийг vхэн жигш­дэг эрхэм дээд соёлын удамшил­тай улс юм. Ганцхvv цагийн ухамсар дутуу дутмаг, яарч сандрахыг мэдэхгvй уулын заншил дээр Улаанбаатарт хvн олширч зах зээлийн аж ахуйн анхны хугацаа учир янз янзын соёл холилдон нэвчиж сайн муу олон янзын хувирал гарсны харгай ч байж мэднэ. Нэг хvн гэсэн ч, тэр нэг vндэс­тэн ч гэсэн тэр єєрийнхєє зєв гэж vнэмшиж омгорхог­лоод байвал уруудахын тэм­дэг гэж мэд. Улаанбаатарын олонхи эрдэмтэн Аяакугийн зохиолд аятайхан хандаж байх нь ашдын сайжралын совин доо. Тэр мєртєє Аяа­когаас хол ємнє Монгол Улсын эрдэмтэн Сvхбаатарын Бат­мєнх “Муу­хай монгол хvн” гэсэн зохиол бичиж, єєрийн vндэстнийхээ яр шарханд мэс засал хийж байсан. Мон­гол хvнд ийм зохиол нэн чу­хал мэт санагдана.

Улаанбаатар хотод одоо зуу илvv тvмэн хvн амтай болж, бvх Монгол Улсын хvн амын хагас илvvг эзэллээ. Орчмын арваад жилд халх­чууд хот­ожлох хандаш нэн хэ­цvv болсон гэдэг. Хол ойрын малчид Улаанбаатарт ирж монгол гэрээ босгон, мод тоосгон байшин барьж, модон хvрээ татчихсан суурьш­саар байж нийслэл хотыг нэгмєсєн тэлжээ…

Монгол Улс ерээд оны эхний нийгмийн их хувьслын vеэр аж ахуйн хямралд учирч нэлээд ядуу байсан гэдэг.

Одоо Улаанбаатар хотоос харахад урьдын байдлаасаа єєдтэй болж, юм бvхэн зах зээлийн журам горимоор ор­сон шинжтэй л байна. Замын хоёр талаар шинэ барилга дэмий харагдахгvй ч хуучин асар байшингуудыг шинэ эзэд ємчлєх нь ємчилж, тvрээслэх нь тvрээсэлчихсэн нь ком­пани пvvс, худалдаа дэлгvvр, зоогийн газар, баарнууд ша­халцан жигдэрнэ. Асар бай­шингийн ар єврєєр гэр тэ­рэгтэй тэнцэм том том эд бараа зєєвєрлєдєг том хайрц­гууд эгнэрэн харагдах нь энэ нутгийн бас нэг хачин vзэгдэл байлаа. Сонсохлоор эдгээр нь оросчууд Монгол Улсаас гарахдаа vлдээсэн эд гэнээ. Мэдээжээр Монгол Улс Зєв­лєлт холбоот улстай он­цын нєхєрлєлийн харилцаа­тай байж, оросчууд Монгол Улсын бvтээн байгуулалтад бага бус тус дэмжлэг vзvvл­сэн юм. Гайхалтай нь орос хvн Улаан­баатарт тийм олон байж, тє­дий чинээ жил суусан бай­гаад монгол соёлыг хай­луу­лахыг хичээдэггvй, харин дэмий их нєлєє ч болоогvй. Одоо халхчуудын хэллэгт хааяа нэг орос нэр vг хэлэг­дэх буюу амьдралын зан заншилд нь єдий тєдий vзэг­дэх нь бий. Vvнийг чухам монгол соёл харь соёлыг эсэргvvцэх чадалтай гэх vv, орос соёл бусад соёлыг хай­луулж устах хорт шунахай эле­мент­гvй гэх vv? Би энэ ту­хай хэдий бодолхийлсэн ч хариулт олж чадаагvй. Харин эргэн тойрноо харж лавлахад зээл дvvрэн монгол хvн цув­ралдахаас биш орос хvнийг олж харъя гэхэд бэрх болоод байгаа. Ямар сайхан шилдэг соёл, шударга зантай орос найз нар вэ. Хvний нутгаас буцах цаг нь болоход л хэдэн єдрийн дотор бvгдээрээ харь­чихсан гэнэ шvv хєєр­хий… Урт удаан тvvхэн явцыг єнгє­рєєж, урваа хєрвєєтэй тvv­хийн олон хувьслыг туулсан авч Улаанбаатар монгол соё­лоо єлгийдєн бvvвэйлсэн хэвээрээ.

Монгол Улсын уул ус ууган дархан янзаараа, бур­хан шашнаас сурвалжтай, Богд уулын ар хормойд суурьш­сан эртний энэ “Их хvрээ” єнєє хэдий хєгжин шинэчлэгдсэн ч угийн ул мєр нь хараахан арилаагvй… Гэвч зах зээлд орсны дараа Улаан­баатарын хvмvvсийн зан чанарт ихээхэн хувиралт гарчээ гэж эндэх хvмvvсийн хэлэхийг би итгэнэ. Мєнгєний зэв монгол соёлыг хиртvvлж халтаршуулсан vзэгдлийг би хааяагvй олж хардаг… Харин надад нандигнагдсан монгол хvний цайлган сэтгэл, бор­гожуун зан болон багтаамж­тай ухаан энэ нутагт мєн олон харагдахаар нь оюун бодол минь баахан саруулжиж ирнэ. Хайран монгол соёлын минь vлдэж хоцорсон шилдэг зvйлс нь битгий л хувирч ондоо­шоод vлгэн салган юм бо­лоо­сой гэж бурханд залбиръя…

Монгол Улсад ээжийн ту­хай дуу олон байдаг. Эндэх бvсгvйчvvд ажилсаг мєртєє цэвэр гэдэг нь хэрэг. Манай суудаг гадаад оюутны байрны vvдэн харуулаас асар цэ­вэрлэдэг, аар саар ажил хийдэг бvр дєч тавин насны орчмын бvсгvй хvн байлаа. Тэд єдєр бvр бидний гал то­гоон гэр, угаалгын гэрийг єєрийн зочлох єрєє шиг гял цал цэвэрлэхээр барахгvй асрын гудмыг байтал сєгдє­чихєєд нойтон алчуураар гэрэл буутал зvлгэхийг нь хараад хааяа бид гудмаар алхахаа ч хичээх юм билээ...

Халхчууд тэгээд хэл су­рах авьяастай байж харь хэл мэддэг хvн тун олон. Мон­голчууд харь хэлийг хvлээж авахад сайн авч адилхан монгол хэл соёлтой хоёр орныхон харин vсэг бичгийн учраас холдож байхыг яа­халтай билээ? Улаанбаатар хотын зээл гудамжаар уйгар­жин монгол vсэг єдрийн од шиг, элэгдсэн хуучин судар ч гэмээр хааяа нэг харагда­хаас бусад нь кирилл vсгийн ертєнц болчихоод байгаа.

Эндэх зарим хvн сул яриа­­наас сонсохоор Монгол Улс удалгvй кирилл vсгээ хаяж латин vсэг хэрэглэх юм гэнэ. Бурхан! Бvтээхийнхээ дагуу бvрэлгэнэ гэж ямар сонин соёл сэтгэцтэй улс вэ?

Номын дэлгvvр, номын задгай зах дээр нь харин латин монгол vсэгтэй номоо хараад єгье гэхэд ховор болсон юм. Єєрєє хэрэглэхээ бай­сан ч євєр монголчуудынхаа тэр олон уйгаржин монгол бичгийн сэтгvvлийг дэмий л ойшоох­гvй нь сонин. Тэрэг тэргээр зєєдєг тэр олон тємс, лууван, гурил, будаа, хувцас хуна­рынхаа зааг завсарт ч гэсэн Євєр Монголынхоо уран зо­хиол, соёл урлагийг жаахан хуулж оруулсан бол хоёр орны соёлын солилцоонд Монголын соёлын хєг­жилд ямар сайхан бэ гэж би хувь­даа боддог юм. Халуун сэт­гэлтэй євєр монголчууд халх­чуу­дын­хаа дууг даяар дуулж, ном дэвтрээс нь сонсох хэм­жээ чадлын хэрээрээ буулгаж хэвлvvлж л байна. Энэ нь ямар дуулах дуу хомс­дож, унших ном олдохгvйдээ тэгж байгаа биш. Нэг vндэстний соёл, урлаг нэг нэгдмэл шинж­тэй байдаг. Дуу хєгжим нь нэг айзам нийлж сэтгэлийн сэм дохиогоо амархан ололц­дог учир­тай бол ном зохиол нь нэн хоёр орны хvн сураг чимээ дамжуулж, бvхэл мон­гол соё­лыг єєртєє татах єнє­дийн шидтэй юм.

Улаанбаатарын зээлээр хааяа би ингэж элдвийн бо­долд ээдрэн явахад хувь хувийн­хаа зорьсон зvгээ чиглэсэн халх­чуул хажуугаар мун сун зєрнє. Халхчуудын дунд орохоор эд лав намайг “хужаа” гэж бодох байх аа гэж би vргэлж боддог. Хvн та­нихдаа сvрхий… Тэ­гээд га­даадын хvнийг яг эндэхгvй. Явж суух, хэлж барих, ємсєж зvvхээр чинь хальт харсаар га­дар­лачихна. Манай хэд Мон­голд ирээд “хужаа” гэж хэ­лэгдэхээсээ эмээсэн бо­лол­той халх мая­гаар хувцас­ла­н vс гэзгээ янзалж явсан ч хаашдаа л “Хужаа” гэж хэ­лэгдэхээс зайлж чадахгvй. Монголчууд эрт­нээсээ єєр зуураа эе эвтэй, этгээд зан­тайн дээр хоёр орны худал­даачид бараа таваа­раар хон­жоо олж, харилцан нэг нэгнээ хэцvv шатаагаад хэн али­ныхаа сэтгэлийг сэв­тvvлэн муухай нєлєє vлдээ­сэн бай­жээ. Орч­мын жилээс євєр монголчууд­тай олон харилц­сан халхчууд онцгой­лон соёл­­той хvмvvс нь харин биднийг “Хужаа” гэж дуу­дах­гvй байгаа юм билээ.

Орчин vед бинтv ван Гон­чигсvрэн зоригт баатар Тог­тох, Бавуужав, Дэмчигноров, Хаа­фангаа нарын халхад ирсэн vлгэр одоо болтол ха­луун зоог болж яригдан, хан­гинам дуу болж дуурссаар. Монгол Улсын vндэстний тvvхэн музейд зоригт баатар Тогтохын урт цамцынхаа дээгvvр ууц даруулан ємсєж гартаа буу барьж, хємсєг зангидан сvр жавхаатай зог­сож байгаа сvvдрийг єндєрт єлгєн дээдлэн дурсгаж бай­гааг хараад би єєрийн эрхгvй алгаа хавсран наманчилж ємнє нь удтал зогссон билээ. Тогтохыг энд “Тогтох тайж” гэж хvндэтгэн дууддаг байж. Vр ач нар нь одоо Улаан­баатарт ажиллаж, амьдран сууж байсан гэр єргєє нь ч байсаар юм гэнээ…

Хvн амын харьцлаар бод­вол Монгол Улсыг дэлхий дээрх хамаг олон шvлэгч зохиолчтой улсын нэг гэж хэлж болно… Уран зохиол, урлаг онцын авьяас уламж­лалтай монголчууд дорно, єрнє дахины соёл урлагийг чєлєє­тэй хvлээж явна. Ор­чимхон Монгол Улсын Зас­гийн орд­ноос “Монголын нууц товчоо”-г тєрийн бичиг, мо­рин хуурыг тєрийн хєгжим гэж дээдлэн тогтоосон байна. Єрнє дахины шинэ vзэл ухам­­­­сар, соёл урлагийн шинэ арга хэлбэр ч Богд уулын ар хормойд байр авч удлаа. Улаанбаатарын жvжгийн театрт єрнє дахины сонгодог жvжгvvдийг тоглох буюу уртын дууны уянгалаг нэмvvн аяс цуурайтдаг байснаа ойрын хэдэн жил… рок, поп хэмээх эстрад дуу хєгжим ч эрин цагийнхаа агшиг аялгыг vvс­гэн байна…

Улаанбаатар урт охор єдєр хоногийг оны хугацаа­гаар тоолж суухдаа би vргэлж ингэж “Хааны тєлєє гуйранч зовж” олон бодолд ороолддог байжээ. Эндэх хvн зонтой нь харилцаж амьдралд нь бие сэтгэлээрээ оролцоход омог­шин багтах зvйл олон гэхэд уурлан шvvмжилмээр зvйл ч зєндєє. Vзэж сэтгэсэн зvйл­сээ сул тэмдэглэл болгон сийрvvлс­нийг минь vзвэл зарим хvн “Саваагvй нохой сарыг vзээд хуцна” гэж ха­рааж ч мэднэ. За яах вэ, бичгийн хvний муухай заншил гэж ийм л юм. Энэхvv зарим хvний эгдvvг хvргэж мэдэх зохиол минь тэгээд Улаан­баатарын хvмvvс жич олон монголчуудад эргэцvvлж тун­гаамаар юм єдий тєдийхєн ч гэсэн байдаг бол би дуртайяа vндэстнийхээ хоточ болохсон.

Б.Зоригт

Зохиогчийн хаяг: Євєр Монголын vндэстний их сур­гуулийн монгол судлалын дээд сургууль

uvur mongoliin nuuts tuuh

Чуулалт хаалга, Бат хаалга, Долнуур, Хєх хот, Бугатын чиглэлд их цэрэг хєдєлгєсєн тvvх

Баргад гарсан хєдєлгєєн нийт Євєрмонголчуудыг эрх чєлєєний тэмцэлд уриалсан тэр
vед Богд хаант Монгол улс байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд Євєр монголын Зуу vд, Зост, Жирэм, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу зэрэг 6 чуулган Хєх хотын Тvмдийн зvvн баруун гарын засаг Хар мєрний их мянган, Єєлдийн засаг, Алшаа, Ар хорчин, Илийн голын цахар зvvн гар болон Тарвагатайн аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, Нийслэл хvрээнээс цэрэг илгээж, Євєр монголыг бvхэлд нь Хятадын дарлалаас чєлєєлєхийг хvсэн гуйж байжээ.
Хєлєнбуйрын Барга, Євєр зургаан чуулганы 49 хошууны 35 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хєх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Илийн гол болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
Богд хааны зарлигаар 1913 оны 7-р сард зvvн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, Сайдаар нь цэцэн хан аймгийн харьяат Егvзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба Галсандашийг томилсон.
Жамсранжавын Галсандаш нь 1912 онд Богд хааны зарлигаар vvрд хэрэглэх хутагтын тамга авсан Монголын тамгатай 13 хутагтын нэг юм.
Євєрмонголтой холбоотой бvх бичиг баримт мэдээ сэлт тvvний удирдсан тусгай газраар дамжиж хэрэгжих учиртайгаар шийдвэрлэгджээ. Монгол угсаатныг нэгтгэх энэ бодлого нийт vндэстний эрх ашгаас урган гарсан чухал оролдлого байсан билээ. Ер нь Євєр монгол нутгийг чєлєєлєх нь vндэсний эрх чєлєєний хувьсгалт тэмцлийн салшгvй хэсэг байсан гэж судлаач эрдэмтэд vздэг.
Євєрмонголын ардын бослогыг удирдагчид зохион байгуулагчдаас Э.Тогтох тайж,Хорчины Удай ван, Баргийн Ж.Дамдинсvрэн, Харчины Б.Хайсан гvн, бэйс Бавуужав, Илийн голын Тарвагатай нутгийн цахар Л.Сумьяа нарын зориг зvрх ихтэнvvд тодорсон .Э.Тогтох тайж 1900 оноос хятадын эсрэг идэвхтэй тэмцсэн. Зєвхєн 1907-1910 онд Хятад цэрэгтэй 23 удаа байлдсан багахан отрядын удирдагч байлаа. Тэр єєрийн отрядын хамт Хятад цэрэгт хєєгдєн орос улсын хил давж, орсон бєгєєд /тvvнийг отрядынх нь хvмvvсийн хамт/ эргvvлж єгєхийг Хятадын засгийн газраас шаардахад «Тогтох бол улс тєрийн зvтгэлтэн болохоос дээрэмчин биш тул танай саналыг биелvvлэх нь олон улсын хэм хэмжээг зєрчсєн болно!» гэж Оросын засгийн газраас хариу єгч улмаар Улан-Yд хотын орчим газар заан нутаглуулжээ.
Э.Тогтох эхнэр, хvvхдээ тэнд орхиод таван нєхдийн хамт нийслэл хvрээнд ирж, Богд хаанд мєргєн «Монголын тєрд зvтгэх» чин хvслээ илэрхийлжээ.Богд хаант Монгол улс тvvний тэмцлийг єндрєєр vнэлж тэргvvн зэргийн жинс, тогосын отго, зоригт баатар цол шагнаж сангаас тусгай хашаа байшин олгосон байна. Тогтох хvрээнээс Євєрмонголдоо буцаж очоод цэрэг элсvvлэн нутаг усаа чєлєєлєх тэмцлээ vргэлжлvvлэн удаа дараа Юань Шикайн цэрэгт цохилт єгч билээ.Мєн Э.Тогтохын харьяат цэргvvд 1912 онд Ховд дахь Манжийн амбан сайдыг хєєж, тус хотыг харь цэргээс чєлєєлєхєд оролцож гавьяа байгуулсан тул Тvшээ гvнгийн цэргээр Тогтохыг шагнаж, цэргvvдээс нь П.Лаасаг, Насантогтох, Тємєр, Чой ван лун, Шаарийбуу, Найданжав нарын хvмvvс баатар цол хvртсэн юм. Эрдэнэбилэгтийн Тогтох уг нь Євєрмонголын Жирмийн чуулганы Горлос хошууны хvн байжээ.
Євєр монголчуудын єєр нэг отрядыг ван Удай толгойлж, Хятад цэргvvдтэй тулалдаж байсан бєгєєд 1912 оны 8-р сард Богдхаант Монгол улсад нийлснээ албан ёсоор зарласан.
1912 оны 9-р сард арга буюу хvчинд автан ухарсаар гэр бvл цэргvvдийнхээ хамтаар Хянганы нурууг дамжин Монголд орж ирсэн. 1912 оны 11-р сард нийслэл хvрээнд ирэхэд нь тvvнийг цэргийн яамны дэд сайдаар томилж,Чин вангийн зэргээр шагнасан.Удай шvvх яамны дэд сайд байхдаа 1913 оны сvvлч 1914 оны эхээр Орос улсад очсон.1914-1915 онд Хиагтад болсон гурван улсын хэлэлцээрт Монгол улсын тєлєєлєгчдийн бvрэлдэхvvнд оролцсон хvн.
Зостын чуулганы Харчин гvн, Гvнсэнноровын хошууны Б.Хайсан, мєн нутгийнхныхаа бослогыг удирдсан юм. Эрдэмт тvшмэл энэ хvн Дорнод Хятадын тємєр замын компаниас эрхлэн 1909 оноос Монгол хэл дээр гаргаж байсан «Монголын сонин бичиг» сонины эрхлэгчээр ажиллаж байв.1911 онд нийслэл хvрээнд ирж лам ноёдын нууц зєвлєлгєєнд Євєрмонголыг тєлєєлєн оролцсон.Улмаар Орос улсад явсан Монголын тєлєєлєгчдийн бvрэлдэхvvн орж Петербургт очсон.Монголын тулгар тєрийг сэргээн байгуулахад идэвхтэй оролцсон хvн юм. Богд Жавзан дамба Монгол улсын хаан ширээнд єргємжлєгдєєд тулгар тєрд хvчин зvтгэгсдийг хєхvvлэн шагнахдаа Чин ван М.Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Б.Хайсан гvн гурвыг бусдаас тvрvvн дурьдан нэрлэж байсан билээ.Энэ нь санамсаргvй зvйл биш юмаа.Тэрбээр дотоод яамны Дэс тvшмэлийн алба хашиж байлаа.
1912 онд Баруун хязгаарыг илбэн тохинуулах сайд Жалханц хутагт Дамдинбазарын зєвлєх сайдаар томилогдож Ховдыг чєлєєлєхєд идэвхтэй оролцсон. Yнэн сэтгэл мэргэн бодлогоороо хvчин зvтгэсний нь vнэлж Гvн Хайсанд тvшээ гvний зэрэг шагнажээ.
Богд хааны зарлигаар зvvн ємнєд хязгаарын цэргийг дайчлан захирах сайдаар Манлай баатар Ж.Дамдинсvрэнгийн дараа томилогдсон хvн бол шударга баатар улсад туслагч цолоор шагнагдсан Харчины гvн Бавуужав байсан.Хаант тєрєєс тvvний vнэнч шудрагаар зvтгэж байгааг vнэлж бэйсийн зэргээр шагнасан. Бавуужав бол гурван улсын хэлэлцээрийн vр дагавараас хожмоо Монголын ноёдоос харилцаагаа тасалж санаа хувирч Євєрмонголдоо очоод Линьсисяний орчим Хятад цэргvvдтэй тулалдаж яваад амь vрэгдсэн юм. Цэргийн хэргийг бvгд захиран шийтгэх яамны 1902 оны 12-р сарын 7-ны бичигт: Илийн голын цахарын гvн Л.Сумьяа зуун цэрэг бэлэн болгов! гэсэн баримт бий бєгєєд энд єгvvлэгдэгч Лаварын Сумьяа нь Ил, Тарвагатайн нутагт гарсан эрх чєлєєний хєдєлгєєнийг удирдаж єєрийн албат иргэдийн хамт Орос нутгийг нэвтлэн Монгол улсад дагаар орсон хvн.Л.Сумьяа бол Монгол Улсын засгийн газраас ялгуун баатар цол авсан Монгол угсаатны эрх чєлєєний тєлєє тэмцэлд багагvй хувь нэмэр оруулсан хvн юм.Л.Сумьяа Богд хаант тєрд зvтгээд зогсоогvй 1921 оны ардын хувьсгалын vйл хэрэгт идэвхтэй оролцож хvндтэй гавьяа байгуулсан домогт партизануудын нэг. Богд хаант Монгол улсын засгийн газар улсаа нэгтгэж хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор Чуулалт хаалга,Бат хаалга, Долнуур, Хєх Хот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хєдєлгєсєн. Энэ таван замын цэргийг захирагч жанжнаар Манлай баатар Ж.Дамдинсvрэн томилогдож ажилласан. Ийнхvv их цэрэг цаашилж, Євєр монголд байгаа хятадын хар цэрэгтэй тулалдаж эхэлсэн бєгєєд Эзний гол, Ноён уул, Алшаагийн яамд хотын орчим, Шандын гол, Yхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хєєрєг, Дархан уул, Чулуун хєхий хошуу, Долнуур, Бяруу хот, Хєх хотын орчим, Хєвєє шар хошуу зэрэг олон газар ялалт байгуулж байлаа. Энэ явдлыг Лондон таймс, Японы «Мансю ници ници» зэрэг олон сонин дэлхий нийтэд зарлаж байсан бєгєєд Орос улс «Танай улс учиргvй их улс болохыг бvv яар. Гагцхvv тогтнохыг хичээх нь эрхэм! »гэж зєвлєж их цэргээ татахыг шаардаж байсан. Энэ нь Хятадын засгийн газрын тvлхээс байсан буй за.
Энэхvv таван замын байлдаан 1914-1915 онд Хиагтад болсон хаант Орос, Хятад хоёр улсын ил далд хуйвалдсан гурван улсын хэлэлцээрийн дараа зогссон. Энэ байдал нь Барга, Харчин, Хорчин, Сєнєд, Цахар, Алшаагийн болон Хєхнуурын Монголчуудад хvчтэй цохилт болж эдvгээ цаг хvртэл туурга тусгаар орших харамсалт явдлын эхэн болсон билээ.
Монголчууд vндэсний эрх чєлєєнийхєє тєлєє тэмцсэн 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс vндэстнийхээ тєлєє гарамгай гавьяа байгуулсан 101 хvнд баатар цол олгосон. Yvнд: Манлай баатар Ж.Дамдинсvрэн, Хатанбаатар С.Магсаржав, Хичээнгvй баатар Л.ГомбоИдшин, Шалгарсан баатар Б.Мааньжав, Хурцбаатар М.Ярин, Тvрэмгий баатар Баяр гvн нараас гадна Баргын Гилэн гvнж, Шаламгай баатар Пунцаг Гэлv сvхэн Доржпалам, Даш, Жигшинбуу, Сэргэлэн, Г.Цэнд гvн/Сангийн яамны дэд сайд байсан бодлогот баатар цолоор шагнагдсан/Жирмийн чуулганаас Бавуужав, Галсанцанпан, Тvгжням, /лам/ Долгор, Самдагдорж, Э.Тогтох, Тємєр, Тvмэннаст, Шаарийбуу, Зvvн vзэмчний Божи, Дэлхий, Єлзийбадрах, Дугаржав /шулуун цагаан vхэр сvргийн хошууны/ Заяат, /хєвєєт цагаан хошууны/ болон Харчины Волиган, Б.Мааньжав, Хєх хотын Тvмэд, Илиv, Чулуун Шилийн голын чуулганы Манажав, Мандах залан, Урианхайн Лувсан, Хохилон, Зуу vдийн чуулганы Норов, Налгор, Зостын чуулганы Чулуун, Мурангаа, Мутvнбунгаа, Зарууд хошууны Єлзий орших, Найман вангийн хошууны Сандуйжав зэрэг олон хvн энэ хvндтэй цол хvртэж улс vндэстнийхээ тvvхэнд мєнхєрсєн юм.
Монгол улс тусгаар тогтнохын тєлєєх энэ хєдєлгєєнийг хаан ширээнээ залагдсан Богд Жавзандамба хутагтын гэгээн тал бvрээр дэмжиж, манай Монголын шашин тєрєє бататган газар нутгаа хамгаалж, єнє удаан амар жаргалтай суух цаг болов гэж байжээ.
Энэ хэрэгт ерєнхий сайд Т.Намнансvрэн, гадаад яамны тэргvvн сайд М.Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд нарын олон хvн эцсийнхээ амьсгалыг хураатал зvтгэсэн билээ.
Гурван улсын хэлэлцээрт ялагдсан Монгол улсын засгийн газар Євєрмонгол нутгийн гvнээс цэргээ хэдий ухраасан ч улс орноо нэгтгэх санаа бодлоо орхиогvй, дипломат аргаар гvйцэлдvvлэхээр зорьсон. Ийнхvv тvvхэнд «таван замын байлдаан» хэмээн бичигдэж vлдсэн vйл явдлын мєн чанар Монгол vндэстний тусгаар тогтнолын тєлєє байсан бол уу.

ehi irelt
http://www.mongolmedia.com/old2002/topsecret_07_txt.html