Их эрдэмтэн Б.Ринчин Хуфангагийн өмнө сунаж мөргөж байжээ

Tuesday, July 15 @ 00:54:29 GMT+8

Дорно дахиныг латинчлах бол агуу их хувьсгал мөн гэсэн нь Лениний айлдвар байсан ажээ. Энэхүү айлдва­рын хүрээнд БНХАУ-ын Үн­дэс­ний төв хэвлэлийн газарт ажиллаж байсан Зөвлөлтийн сургагч Черчешенко, Тодоева нар хуучин монгол үсгийг шинэ үсэг буюу славжин үсгээр солих ажлыг идэвх­жүү­лэх зорилгоор 1950-иад оны дундуур Бээжингээс Өвөр Монголд удаа дараа ирж байжээ.




Энэ тухай тэр үед Өвөр Монголын сурган хү­мүү­жүүлэх хэвлэлийн хо­роонд сурах бичиг найруулах албан гэх (хэлтэс)-ийн эрх­лэг­чээр ажиллаж байсан, эдү­гээ 86 настай өвгөн эрдэмтэн Дархуд овогт Раашдооров гуай дурсан ярьж байна. Чер­чен­шенко нь хэл бичгийн ухааны доктор професор цолтой, тухайн үедээ нэлээд дээгүүр байр суурьтай хүн байсан ажээ. Харин Тодоева нь хэл бичгийн ухааны дэд эрдэмтэн цолтой, монгол хэл сайн мэддэг Халимаг эмэгтэй гэнэ. Тэрбээр сүүлд Өвөр Монголын сурган хүмүү­жүү­лэх хэвлэлийн хороонд хэсэг хугацаанд ажиллаж байжээ. 1955-1956 онд Монгол төр­лийн хэлийг байцаан шинжлэх хээрийн шинжилгээний ангид Өвөр Монголын хэсэг эрдэмт­дийн хамт оролцон ажиллаж ЗХУ-д хэд хэдэн ном хэв­лүүлс­нээс "Орчин цагийн мон­гол хэлний хичээл" ном нь орос хэлнээс хятад хэлэнд орчуулагдаж байжээ. Хожмоо түүний хэвлүүлсэн "Шинжаа­ны Халимаг Ойрдын толь бичиг" хэмээх ном нь судал­гааны сайн бүтээл болсон гэж эрдэмтэд үнэлсэн байна. Үүнтэй холбогдуулан нэгэн зүйлийг дурьдахад, "Монгол-Ойрдын баатарлаг туульс" (1923 он), "Монгол бичгийн хэлний дүрэм ба Халх аял­гууны харьцуулсан судалгаа" (1929 он) зэрэг суурь судал­гаа­ны бүтээлүүдээр нь бид­ний сайн мэдэх нэрт монголч эрдэмтэн, академич Б.Я.Вла­ди­мирцов 1929 онд Халима­гууд Элэст хотноо урьж, цаг үеийн шаардлагад нийцсэн өөрсдийн шинэ үсэг зо­хиол­гох хүслээ илэрхийлжээ. Түүний хариуд Владимирцов "Хиагтын зээл дээр байгаа монгол хүн, Хүрээний монгол, Бээжингийн гудамжинд гүйж яваа монгол хүмүүс бие биеэ шууд ойлголцдог гайхамшиг­тай бичиг үсэгтэй ард түмэн шүү дээ, монголчууд! Би та нарт зориулсан ондоо бичиг үсэг зохиож чадахгүй гэж хэлсэн нь тэмдэглэгдэн үлджээ.
Шинэ үсэгт шилжих бэлт­гэл ажил Өвөр Монголд 1947 оноос эхтэй бөгөөд 1953 оны өвлөөс бага суруулийн нэгдү­гээр анги, анх дундын нэг­дүгээр анги, дээд дундын нэгдүгээр ангийн сурагчдад зориусан шинэ үсгийн сурах бичиг зохиогдсон байдаг.

Черчешенко, Тодоева нар Өвөр Монголоор дахин дахин явж буйг сонсоод, билгүүн номч их эрдэмтэн Б.Ринчин гуай 1956 оны эхээр Өвөр Монголын Ардын Хэвлэлийн Хорооны дарга Эрдэнэтогтох, дэд ерөнхий найруулагч Сод­номжамц хоёрт тусгайлан захидал бичсэн байна. Тэр­хүү захидалдаа Ринчин док­тор Черчешенко, Тодоева на­рын ятгалгад оролгүй, мон­гол­чуудын соёлын давтаг­дашгүй өв бичгээ солих байх бүх талын арга сүвэгчлэхийг хичээнгүйлэн гуйсан байжээ. 1957 онд Ринчин доктор Хөх хотод очиж Өвөр Монголын Багшийн дээд сургууль, шинэ­хэн байгуулагдсан Өвөр Монголын Их сургуулийн багш нарт монголчуудын хэл соёлын талаар лекц унших үедээ Өөртөө засах орны дэд тэргүүлэгч Хафунгад бараал­хаж монгол бичгээ хадгалж үлдээх тухай бас л ярьжээ. 1956 онд Ринчин докторын бичсэн захидал тухайн үеийн удирдагчдын сонорт хүрсэн байсан нь лавтай гэлцдэг.

Бараалхах үеэр Хан­фун­га дэд тэргүүлэгч, бид слав­жин үсгийг авахаа больж монгол бичгээ цаашид хэрэг­лэхээр болж байгаа хэмээн мэдэгджээ. Түүнийг сонссон Ринчин доктор ихэд баярлан, "За, би танд л найдаж байна" хэмээн Хафунга дэд тэргүү­лэгчийн өмнө сунаж мөр­гөсөн юмсанжээ. 1958 оноос Өвөр Монголп кирилл үсэг хэрэглэх төлөвлөгөөг болиул­сан байна.

1956 оны XII сард Ринчин доктор ЗХУ-ын Коммунист намын төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Никита Хрущёвт захидал бичиж, мон­гол бичгийн авиалбарт орос үсэг таарахгүй байна. Нэг минутад зуун үг тэмдэглэж чаддаг монгол бичгийг ээд­рээ­тэй, хэцүү, хуучирсан гэх мэтийн яриа нь шинжлэх ухаанд харш, балай зүйл даруй мөн гэх зэргээр эх монгол бичгээ өмгөөлөн, сэргээхэд дэмжлэг эрж бай­жээ. Тэр талаар орчуулагч Г.Аким олж нийтлүүлж байсан билээ.

Үзэл суртлын ямарч да­рам­тад ноён нуруу нь хуга­раа­гүй, эрдэмтэн чадал до­рой олон олон атаатны дай­рал­тад омог юу нь дараг­даагүй их эрдэмтэн Бямбын Ринчин монгол бичиг соёлоо хамгаалахын төлөө тийнхүү хөөцөлдөж явсныг нь бодо­ход юутай бахархалтай, юу­тай хайрлалтай.



Тодруулга

Кирилл үсгийг славжин үсэг гэж нэрлэж байсан Славьян гэсэн үгнээс тийн­хүү нэрийджээ.

Дархуд овгийнхон нь Халх Монголын Урианхай овгоос 400 гаруй жилийн тэртээд тасарч Далан хар уулыг да­ван нүүж очжээ. Дархудуу­дын нутагшсан, эдүгээгийн Хөх хотын газар нь бэлчээр сайтай Баян тал хэмээх Тү­мэд аймгийнхны нутаг бай­жээ. Эрт үедээ Өмнөд Хүннү­гийн газар байжээ.

ӨМӨЗО-ны тухайн ца­гийн дэд тэргүүлэгч Хафунга Өөртөө засах орны сурган хүмүүжүүлэхийн хэргийг тус­гай­лан хамаарч байсан, нэгэн үе сурган хүмүүжүүлэх тэн­хи­мийг толгойлж байсан, мон­гол хэл бичигтээ сайн, Дар­хан хошууны хүн байжээ. Тэрбээр 1931 онд "Мэй Жи А" буюу "Цочиж сэртүгэй" хэ­мээх жүжгийг хятад монгол хоёр хэлээр зэрэг зохиож байжээ. Энд Буяннэмэхийн "Сандо Амбан"-ны нөлөө байсан байх магадтай хэмээн Өвөр Монголын зарим судлаа­чид үздэг байна.

Dr. Ph. Бодонгууд Ж.Баатарцогт

http://www.dailynews.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=17780