Монголын алдаа оноо

2010-05-03 olloo.mn

Монголын єнєєгийн нийгмийн байдлыг зєвєєр ойлгох нь хvн бvрт тустай бєгєєд зайлшгvй. Бид vvнийг ойлгохын тулд єнгєрсєн тvvхээ сєхєхєєс єєр аргагvй. Єнгєрсєн тvvх єнєєдрийн амьдралд хэрхэн нєлєєлсєн бэ?
бас єнгєрсєнд юу тохиолдсон бэ? тэгээд єнєєдєр тvvнээс шалтгаалан юу болсон бэ? гэх мэт тvvхэн асуултуудыг хариулахад тvvх судлал бидэнд туслана. Мєн цаашлан єнєєгийн бидний амьдрал юунд хvргэх вэ хаашаа явж байгаа нийгэм бэ гэдгийг тvvхэн баримтууд дээр тулгуурлаж тааварлах боломжтой. Хэрэв бид vvнийг амжилттай хийж чадвал єнєєдрийн нийгмийн асуудлыг зєвєєр таниад зогсохгvй мєн цаашлаад зєвєєр шийдэх боломжтой болно. Мєн ирээдvйгээ тодорхойлоход маш чухал юм. Аливаа улс бvр тvvхээ амьдралд ойртуулан судлах vvрэгтэй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Тvvхийг хэт агуу хэмээн хэт их магтаж vнэн байдлыг бvдгэрvvлдэг. Тvvх нь амьдарч байсан бодит хvмvvсийн нийгмийн амьдралууд учраас тvvх нэрийн доор ард тvмний амьдралыг vлгэрлэж домоглохгvй бас тvvхийг тєєрєгдvvлж гаднаас нь тайлбарлах биш харин дотор нь орж ойлгох нь хамгийн чухал.

Монголчууд бид єнєєдєр 21-р зууны босгон дээр хаана зогсож байна вэ? Єнєєдрийн Монгол улс бол дэлхий дээр тархан суурьшсан монгол ахан дvvсийнхээ голомтыг сахин суугаа бvрэн эрхт улс. Агуу тvvх, єргєн уудам газар нутаг бас арвин баялагийг эзэмшигч гурван сая орчим монголчууд. Бид агуу тvvх бас тайлагдашгvй нууцын эзэн цєєн монголчууд. Монголчуудын ємнє агуу ирээдvй хvлээж байна. Єнєєдєр худал бvхэн эцэстэй тулж vнэнийг, зєвийг бас сайныг хайсан хайлт Монголыг бvрхэж, монгол хvн бvр чимээгvйхэн vvнийг л хайж байна.

Єнєєдєр монголчууд тэнгэрлэг vндэстэн байснаа байнга дурсаж мєн байхыг хvсэж байна. Тэд Монголоо, єєрсдийгєє хэн болохоо бас хайж байна. Єєрєєр хэлбэл идентитэтээ хайж байна. Vvнийг бид тvvхээс л мэдэж авдаг. Энэ бол бидний єнєєдрийн монголчуудын байгаа байдал.

Бид монголчууд, монгол vндэстэн, бид энэ хvртэл ямар замаар явж ирэв? Монголчууд дэндvv агуу тvvхийг бvтээсэн харин тvvнийхээ тухай дэндvv багыг бичиж vлдээсэн. Хятад, Перс болон Европын жуулчдын бvтээлvvдээс бид 20-р зуунаас ємнєх vеийн тvvхийг судалж бас уншиж байна. Энэ vеийн тvvхийн тухай монгол хvний бичсэн бvтээл олдоогvй байна. Монголын 20-р зуунаас ємнєх тvvхvvд их бvрхэг бєгєєд тодорхойгvй бас судлагдаагvй асуудлууд их байна.

Монголчууд хvн тєрєлхтєний тvvхийн тодорхой vед товойн гарч тvvхийн хvнд хvрдийг бvтэн эргvvлж байсан юм. 13-р зуунд хvн тєрєлхтєнийг харанхуй, мэдлэггvй vеэс нь гаргасныг єнєєдєр хvн тєрєлхтєн ярьж, бичиж эхэлжээ. Энэ vе бол монголчуудын “алтан vе”. Энэ vед л монголчуудын нууц оршиж байна. Монголчууд хvн тєрєлхтєний тvvхэнд гэнэт л хvч тvрэн гарч ирсэн байдлаар бид тvvхээс уншиж байна. Энд сонирхол татаж буй асуудал нь монголчууд яаж байлдаад ямар том газрыг эзэлсэн тухай биш харин яаж монголчууд хvчирхэгжив, тэдний амжилтын нууц юу байв, тэд хэрхэн тэр том эзэнт гvрнийг зохион байгуулалтанд оруулав мєн хэрхэн удирдав гэсэн асуулт л чухал. Vvний тухай хэн ч асуудаггvй. Тvvхчид ч асуудаггvй. Монголын эзэнт гvрэн зєвхєн цэрэг зэвсгийн хvчээр бий болсон эзэнт гvрэн vv эсвэл єєр чухал бидний мэдэхгvй хvчин зvйлийн vндсэн дээр бий болсон уу. Гэхдээ тэр нь мэдлэггvй хvмvvсийн ярьдаг “нар сарны хvч” биш гэдгийг сануулъя. 13, 14-р зууны vеийг зєвєєр ойлгохын тулд бид ємнєх vеийн тvvхийг харах хэрэгтэй. Аливаа нэг vйл явдал огт шалтгаангvйгээр vйлдэгддэггvй ба заавал жижиг ч, том ч шалтгаан байдаг.

Монгол нутаг дээр эртнээс л хvчирхэг тєрт улсууд мандан гарч ирж байсан. Тэдгээр хvчирхэг улсуудын тухай Хятадын эртний сурвалжуудад тэмдэглэгдсэнээс єєр зvйлгvй. Єнєєдєр монголчууд хятадуудын бидэнд бичиж єгсєн тvvхийг л уншиж байна. Ер нь аливаа vндэстэн дайсныхаа тухай сайнаар бас vнэнээр бичих vv. Хvннv, Сяньби, Нирун, Тvрэг, Уйгар бас Кидан улсууд ар араасаа шил дарааллан мандаж байсныг бид уншдаг. Эдгээр улсыг нvvдэлчдийн улс байсан хэмээн манай тvvхчид бичдэг. Харин єнєєдрийн бидний уншиж буй тvvхийг зарим зvйлийг няцаах баримтууд сvvлийн vеийн археологийн судалгааны дvнд гарч ирж байна. Энэ юу вэ гэхээр Монгол-Германы хамтарсан археологийн экспедицийн Уйгарын vед хамаарах хотын туурь болох Хар балгас гэж нэрлэгдэх хотыг малтажээ. Энэхvv судалгааны дvнд Хар балгас бол 32 км2 талбай бvхий том хот байсан болохыг илрvvлсэн. Германы археологийн хvрээлэнгийн профессор ноён Ханс-Георг Хюттель Хар балгасыг тухайн vеийн дэлхийн хамгийн том хот болохыг баримтаар нотолсон байна. Мєн тэд Хар Хорин хотын малтлагыг мєн танилцуулсан бєгєєд тvvнд Хар Хорин хот нь 37 км2 газрыг эзэлсэн том хот байсан бєгєєд нийгэм улс тєрийн чухал vvрэгтэй хот байсныг илрvvлсэн. Хар Хорин бол зvгээр л энгийн худалдаа наймааны хот биш харин дэлхийн анхны нийслэл байсан. Археологийн багийн эцэст нь дvгнэхдээ “Орхоны хєндий бол дэлхийн тvvхийг бичиглэж vлдээсэн гол эх сурвалж юм” гэсэн байна. Энэ зєвхєн хоёр хотын туурь хэдий ч бусад бидэнд мэдэгдэхгvй олон хотын тууриуд нууцаа хадгалан монголын хєрсєн доор буй хэн ч мэдэхгvй.
Энэ бvхнээс дvгнэхэд Монголыг тойрсон олон улсууд бvгд л суурьшиж хот суурин босгож байхад монголчууд малаа дагаад нvvдэллээд байсан уу хэмээн асуухад хvрч байна. Монголчууд ч тэдэнтэй адил хот суурин байгуулж байсан гэсэн дvгнэлтийг урьдчилан єгч болохоор байна. Тvvхийн нугачаанд хот сvйрэх байтугай агуу эзэнт гvрнvvд задран ундаг. Магадгvй Монголын тvvх Монголын хєрсєн доор нуугдан байгаа юм биш vv гэсэн бодол тєрж байна.

10-р зууны vед Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан Кидан улс маш єндєр соёлтой улс байсан талаар сурвалжуудад тэмдэглэдэг ч нарийн судлагдаагvй хэвээр байна. Энэ л олон улсуудын дараа “Монголын Дэлхийн Эзэнт Гvрэн” -ийг байгуулсан Их Монгол улс гарч ирсэн юм. Ямар ч шалтгаангvйгээр юу ч vvсэхгvй. Бидний уншиж буй тvvхээр бол “Онон мєрний хєвєєнд Тэмvvжин нэртэй хvv нєж атгаж тєрєєд л Монголын олон аймгийг нэгтгээд дараа нь олон улсуудыг байлдан эзэлсэн” гэсэн МНТ -ы мэдээнд бид одоо хvртэл итгэсээр л. Энэ бол уран зохиолын дурсгалт бичиг гэдгийг нэгдvгээт анхаарах ёстой. Яагаад гэвэл уран зохиол бол хэтрvvлэг болон зохиомол зvйл их байдгийг анхаарах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт гэвэл энэ зохиолын эх нь олдоогvй бєгєєд ямар хvн бичсэн нь одоо хvртэл тодорхойгvй байна. За Нууц Товчоо болон бусад тухайн vед бичигдсэн тvvхийн зохиолуудад vнэмшлээ гэхэд Чингис хаан 1180 аас 1211 онын хооронд л монгол аймгуудыг нэгтгэж нэгдсэн улсаа байгуулаад их аян дайнаа эхлvvлсэн vе. Энэ дайны цар хvрээ, vргэлжилсэн хугацааа болон амжилт зэрэг нь маш сайн тєлєвлєгєє, бэлтгэлийн vндсэн дээр явагдсан нь харагддаг. 30-хан жил тvvний дотор 1206 онд улсаа байгуулснаа зарлаад 1211 он хvртэл тавхан жилийн дотор бол дээрхийг нь хийх нь бvрч боломжгvй юм.

Гэнэт л нэг агуу баатар гарч ирээд агуу vйлсийг бvтээдэг явдал бол зєвхєн vлгэрт л гардаг. Бодит амьдрал дээр ийм юм байхгvй, харин гайхамшигтай, агуу байдлаар тvvхээ бичvvлж эсвэл агуу байснаар бичиж л болно. Чингис хаан болон тvvний тойрон хvрээлэгчдийн болон тvvнийг залгамжлагчдийн хийсэн vйл хэргvvдээс тэдний зорилго, мэдлэг, чадварыг дvгнэж болох юм. Єнєєдрийн Монголын тvvхчид Чингис хааныг мэдлэг боловсролгvй малчин залуу дэлхийн хаан болсон хэмээн л бичиж байна. Огт мэдлэггvй хvн дэлхийн олон улс орныг нэгэн захиргаанд оруулж улмаар нэгэн хуулийг мєрдvvлж, єєр єєрийн шашнуудаа чєлєєтэй шvтэхийг зєвшєєрсєн агуу толеранцыг гаргаж, Евразийн хавтан дээр худалдаа наймааг чєлєєтэй явуулж, vvний vр дvнд єрнєєс дорно руу, дорноос єрнє рvv соёл, мэдлэг, бараа бvтээгдэхvvн чєлєєтэй нэвтрэх боломж олгож, хvн тєрєлхтєнд амгалан амьдралыг бий болгож чадах байсан уу. Мэдлэггvй хvн vvний тухай бодох байтугай тєсєєлж ч чадахгvй. Зарим нэг хvн гоц, суут хvн байсан гэж маргаж магадгvй гэвч ямар ч гоц авъяасыг мэдлэгээр дэмжихгvй бол хол явахгvй ээ.
Тэгвэл Чингис хаан мэдлэгтэй байсан. Хаана мэдлэг эзэмшив мєн ямар мэдлэг эзэмшив гэсэн асуулт нууц хэвээр байна. Мєн Чингис хааныг тойрон хvрээлэгчид бvгд л дайчид байсан уу гэсэн шинэ асуулт гарч ирнэ. Vvний тухай хэн ч судлаагvй л байна. Бид энэ vеийн маш бvрхэг, гуйвуулагдсан тvvхийг уншиж тvvндээ итгэж байна. 13-р зууны vеийн тvvхийг уншиж байхад зєвхєн л дайны тvvх уншиж буй мэт бодол тєрдєг.

Монголын Эзэнт Гvрэн задрах унснаар Евразийн эх газар дээр монголчууд маш ихээр таран хоцорсон. Єнєєдєр ч тэд хэзээ нэгэн цагт монгол газартаа очно доо гэсэн нууцхан хvслээр амьдарсаар, єєрийгєє монгол хvн, Чингис хааны удам хэмээн ярьсаар байна. Мэдээж он жилийн уртад тэдний хэл яриа єєрчлєгдсєн ч, тэдний зvс царай єєрчлєгдсєн ч тэд монгол гэсэн хvсэл нь хэвээрээ л байна.

Монголын Эзэнт Гvрэн задран унаж тvvний дараа чухам юу болсон нь мєн л тодорхойгvй байна. Алтан Ордны улс, Цагаадайн улс, Хvлvгээгийн буюу Ил Хаант улсуудад юу болсон талаар гvн судалсан бvтээл ховор байна. Тvvхчид зєвхєн 1368 онд Бээжингээс зугтаж ирсэн монголчууд хэрхэн Монгол нутагтаа хоорондоо тэмцэлдэж байсныг л бичдэг. Хар Хорин хотыг 1370 онд Мин улсын цэрэг л шатаасан байж магадгvй. Энэ vеэс л монголчууд єєрсдийн нууц бас vнэн мэдлэгvvдээ алдаж эхэлсэн болов уу.

Монголчууд 13, 14-р зуунд Дэлхийн Эзэнт Гvрнийг байгуулж явсан ч гурван зууны дараа гэхэд сулран доройтож 17-р зуунд Манжийн эрхшээлд орсон. Эхлээд Євєр Монгол манжид урваж дараа нь халхчууд Буддын лам Занабазарыг даган дагаар орсон юм. Харин Зvvн гарын хаант улс харийн тvрэмгийлэгчдийн эсрэг удаан тэмцсэний эцэст нь хvн тєрєлхтєний тvvхэн дэх анхны томоохон геноцидод єртєгдсєн юм. Энэ бол 1758 онд тохиолдсон vйл явдал юм. Хэдий Хятадын тvvхчид тахал гарч устгагдсан гэж гуйвуулсаар байгаа ч 1 сая орчим хvн амтай улсыг vндэстний цєєнх болгосон юм. Зарим нэг мэдээгээр 600 мянган монголчууд хядагдсан гэсэн баримт байдаг. Монгол охидыг хоёр мантуунаас худалдаж байсан тухай ч мэдээ байдаг. Энэ тухай Монголыг тvvхчид огт бичихгvй байгаа нь гайхширал тєрж байна. Хэрвээ хvн тєрєлхтєнд vнэн гэж байдаг юм бол хэзээ нэгэн цаг буруутан нь шийтгэгдэх ёстой. Манж Чин улсын хууль ёсны залгамжлагчаар єнєєгийн БНХАУ єєрийгєє нэрлэсэн. Монголчууд хэлдэгээр хэрэг хуучирдаггvй.

Монголчууд харийн дарлалд 300 жил нухлагдсаны эцэст мэдлэггvй, мухар сvсэгт автсан байдалтай 20-р зуунтай золгосон юм. Дэлхийн дахиныг нэгэн тєрийн жолоонд атгуулна хэмээн хvсэж босож, бvтээж чадсан монгол хvмvvс 20-р зууны эх гэхэд тэнгэрийн хаяанаас цааш газар vгvй гэсэн тєсєєлєлтэй арчаагvй хvмvvс болон хувирсан байна. Гэвч тэд Чингис хаанаа мартаагvй.

1911 онд монголчууд vндэстний тусгаар тогтнолын тєлєє анхны хувьсгалыг амжилттай хийсэн юм. Энэ бол манай тvvхчдийн бичдэгээр “Vндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн” биш юм. Харин энэхvv тусгаар тогтнолын “идей” гарсан єдєр нь 1911 оны 7 сарын 16 бєгєєд энэ єдєр Монголын ноёд, лам нар Богд хаанд мандал єргєх нэрийдлээр уулзалдан тухайн vеийн улс тєрийн нєхцєлийг дvгнээд улсаа Манж Чин улсаас тусгаарлахаар шийдсэн байна. Энэ єдєр бол маш чухал єдєр ч манай тvvхчид харин 1911 оны 12 сарын 29-ны єдрийг чухалчлан тэмдэглэдэг бєгєєд энэ нь Богд хааны суудалд нь залсан л єдєр. Яагаад ингэж энэ єдрийг чухалчлаад байна вэ гэхээр энэ нь улс тєрийн шалтгаантай юм. Энэ нь юу вэ гэхээр 1919 онд Хятадын цэрэг манай улс руу хvч тvрэмгийлэн орж ирсэн. Энэ бол улсын тусгаар тогтнолд халдаж буй vйлдэл бєгєєд олон улсын гэрээ конвенцийг зєрчсєн vйлдэл болсон. Гэхдээ энэ нь 7 сарын 16-ныг Манжаас салсан єдєр гэдгийг баримталсан vед шvv. Хэрэв бид 12 сарын 29-ныг гэж vзэх юм бол бид Манжаас биш харин Хятадаас салсан болох аюул байсан ч єнєєдєр энэ єдрєєр явснаар Хятад биднийг хууль бусаар тусгаарлагдсан хэсэг хэмээн vздэг тєдийгvй єнєєдрийн Тайваньд Монгол Тєвдийн асуудал эрхэлсэн хороо ажилдаг байна. 1919 онд цэргийн хvчээр тvрэмгийлсэн Хятад бол одоогийн Тайвань.

1911 онд Богд хаан зєвхєн Ар Монголын хаан биш харин бvх монголчуудын хаан болсон юм. Ар, Євєр Монгол, Буриад, Тагна Урианхай, Хєх нуурын монголчууд нэгдсэнээр дахин Монголын нэгдсэн улс байгуулагдсан юм. Энэ бол хvн тєрєлхтєний хувьд гэнэтийн бєгєєд тєлєвлєєгvй vзэгдэл байсан. 1206 оноос дахин нэгдсэн тvvхийн давтагдал байсан. Гэвч монголчуудын нэгдлийг хvн тєрєлхтєн хvсээгvй. Энэ юугаар илэрдэг вэ гэхээр тусгаар тогтнолоо зарласан болохоо албан ёсоор хоёр хєршдєє болон тухайн vеийн тэргvvлэх улсууд болох АНУ, Англи, Япон, Франц гэх мэт арав гаруй улсад илгээсэн аль нь ч хариу ирvvлээгvй. Vvнийг манай тvvхчид тэдгээр орнууд Орос, Хятадтай сєргєлдєхєєс болгоомжилсєн хэмээн гэнэн тайлбар хийдэг. Хэзээ мєдгvй унах гэж байсан хаант Орос улс, дотооддоо зєрчилтэй байсан Хятад хоёроос тэдгээр орон айх байтугай харин тvрэмгийлж байсныг тухайн vеийн хvн тєрєлхтєний тvvхээс харж болно. Тэдгээр орнууд энэ хоёроос айсандаа бус харин монголчуудыг нэгдэхээс айсан. Учир нь монголчуудын хувьд тооцоолоогvй гэнэтийн зvйл байсан бєгєєд Орост социализмыг гаргаж улмаар Европыг нэгтгэх тэдний тєлєвлєгєєнд саад болох аюултай байсан юм. Тиймээс Монголыг Орос Хятадад хуваахаар шийдсэн.

Монголчууд энэ л vеэс єнєєдрийн оюуны хямралын эхлэлийг тавьсан юм. Энэ vед єрнєдийн соён гэгээрлийн vеэс гаралтай чухал нэр томъёонууд болох “democracy”, “right”, “republic”, “liberty” гэх мэт философийн чухал ухагдахуунуудыг худал, буруу орчуулж цаад утга ба учрыг алдагдуулснаар монгол хvний оюуны хямралын эхлэлийг тавьсан юм. Энэ ухагдахуунуудыг “ардчилал”, “эрх”, “бvгд найрамдах”, “эрх чєлєє” гэх мэтээр худал орчуулсан. Vvнийг Хятадаас шууд орчуулсан юм. Эдгээр ухагдахуунууд нь Английн колончлолоор дамжин Хятадад орж ирсэн бєгєєд тэд тvvнийг єєрсдийнхєєрєє орчуулсан. Мєн тухайн vеийн Монголын мэдлэгтэй гэж байсан хvмvvс нь Тvвд, Манж, Хятад хэлтэй хvмvvс байсан нь бас нєлєєлсєн. Ингэж хоёр хєршєєсєє давдаггvйн гай илэрсэн. Хэрэв эдгээр vгийг шууд англи юм уу герман хэлнээс орчуулсан бол єєрєєр орчуулах байсан. Ингэж зєвгvй харин эрхэлсэн хvмvvс монголоор дvvрсэн. Єнєєдєр ч мєн адил.

Энэхvv анхны хувьсгалын дараа 1921 онд Монголын Ардын Хувьсгал нэртэй хоёр дахь хувьсгал болсон юм. Энэ бол Оросын 1917 оны Октябрийн хувьсгалын “монгол” хувилбар юм. Энэ хувьсгалыг хийсэн хvмvvс ч бvгд л орос хэлтэй, орост сурч байсан, нэг талаар “Оросын талын хvмvvс” байсан. Тэд Оросын коммунистуудын даалгавраар хувьсгал хийсэн бєгєєд дараагийн Монголд явуулсан vйлдэлvvд нь Орост явуулсан vйлдэлтэй адил байдаг. Орос оронд ядуу тариачдыг феодал гэж нэрлэгдэх хєрєнгєтнvvдийн эсрэг босгосон юм. Хєрєнгєтнvvдийнхээ баялгийг хурааж, єєрсдийг нь цаазалсан. Яг л ийм vзэгдэл Монголд явагдаж 1924 оны “Анхны Vндсэн Хууль”-аараа нийт хvмvvсээ жинхэнэ ард ба жинхэнэ биш ард хэмээн хуваасан юм. Ингээд баячууд, ноёд болон лам нарынхаа хєрєнгийг хурааж шоронд хорьж цаазалж эхэлсэн. Vvнээс болж олон мянган єрх хил даван дvрвэсэн баримт бий. Єнгєрсєн хугацаанд Д.Сvхбаатар гэх зохиомол идеал хvний дvрийг бий болгож бидний хуурсаар ирлээ.

Ингээд монголчуудыг хуваах гэсэн улстєрчдийн бодлого хэрэгжиж Євєр Монгол нь Хятадад, Ар Монгол болон Буриад нь Орост харъяалагдах болсон юм.
Энэ vед монгол хvний оюуныг хямралд оруулсан улс тєрийн зорилготой vйлдэл хийгдсэн нь уйгаржин бичгээс кирилл бичигт шилжсэн явдал юм. Vvний цаад зорилго нь Євєр Монгол, Ар Монгол, Буриад болон бусад монголчууд хоорон дахь харилцааг таслахад чиглэгдсэн юм. Бvгд єєр єєр бичиг хэрэглэснээр тэдний ярианы аялгуу єєрчлєгдсєн. Мєн vр ач нь євгєдийнхєє тvvхийг унших чадваргvй болгосон. Єєрєєр хэлбэл мэдлэг дамжих боломжийг хаасан. Ер нь аливаа vндэстнийг мэдлэггvй болгоё гэвэл ойр ойрхон бичгийг сольдог. Ийм политикийн далд агуулгатай vйлдлийг Монголын тухайн vед “Орост боловсрогдсон” хvмvvс болох Б.Ренчин, Ц.Дамдинсvрэн нар амжилттай гvйцэтгэн тєрийн дээд шагналуудыг хvртсэн юм.

Энэхvv бичиг солигдсоноор бидний аялгуулж ярьдаг хэл маань гийгvvлэгчин хэл болсон юм. Ингэж бидний аялгуу єєрчлєгдєж Євєр Монгол, Буриадаа ойлгохоо больсон тєдийгvй, тэд ч биднийг ойлгохоо больж бидний хоорондын харилцаа саарахад хvрсэн. Мєн уйгаржин бичгээс кирилл бичиг рvv орсноор монголчууд vгийг хосоор нь хэрэглэж эхэлсэн. Энэ юутай холбоотой вэ гэхээр уйгаржин бичигт дvрс ялган бичээд хооронд нь ялгахад хялбар байсан. Жишээ нь “ой” гэдэг vг бол уйгаржин бичигт ой санамжын “ой”-г ярьж байна уу эсвэл ой модны “ой”-г ярьж байна уу гэдэг хялбархан ялгагдана. Харин кирилл дээр бууснаар адилхан бичигдэж хооронд нь ялгахын тулд тухайн vгийнхээ хойно нь юмуу ємнє нь vг бичдэг болсон. Жишээ нь: vндэс угсаа, нєхцєл байдал, эрх мэдэл, хvч чадал, хувь заяа, ашиг сонирхол гэх мэтээр хосоор хэрэглээд дасчихаж. Vнэндээ ашиггvй сонирхол гэж байдаг юм уу. Энэ нь философи, сайэнс гэсэн мэдлэгийн салбар Монгол оронд хєгжихєд хамгийн том саад болж байна. Єєрєєр хэлбэл мэдлэг орж ирэхгvйгийн байгаагийн шалтгаан монгол хэл. Ингэж хосоор хэрэглэсээр сvvлийн 70-аад жилийг vдлээ.

Гэхдээ монголчууд Оросыг дагаснаар ихийг олж, Европын соёлд ойртсон ч хариуд нь дэндvv ихийг тєлсєн юм. Хорьдугаар зууны 1980-аад он Европ нэгэнт нэгдэх нь тодорхой болсон учраас социализм vvрэггvй болсон юм. Ингээд 1980-аад оноос эхлэн социалист улсуудад єєрчлєлт явагдаж улмаар ЗХУ задран унаж, хоёр Герман нэгдсэн юм.

Энэ vе цєєн хэдэн хvмvvс Сvхбаатарын талбайдаа єлсгєлєн зарлаж суулт хийж тєрєє унагасан юм. Ингээд монголчууд демократ замыг сонгон авлаа. Гэхдээ харамсалтай нь демократыг “ардчилал” хэмээн тэс хєндлєн орчуулж, буруу ойлгон хэрэглэсэн юм. Мєн “human right”-ийг хvний эрх хэмээн буруу орчуулж хэрэглэснээр хvн бvр л дураараа дургих болсон. Энэ vнэндээ “зєв” гэсэн ухагдахуун байсан юм. Єєрєєр хэлбэл “Таны жагсаал хийх чинь зєв єє, харин та чулуу аваад цонх руу шидэж болохгvй шvv энэ бол буруу” гэсэн л зvйл. Энэ бол философоос гаралтай бєгєєд философийн сэдэв.

Азийн бар улс болно гэсэн єєдрєг хvслээр гараанаас гарсан ч харамсалтай нь єнєєдєр Азийн улсуудын адагт нь явж байна. Энэ бvхний шалтгаан бол ганцхан зvйлээс л болсон тэр бол “мэдлэггvйтэл”. Мэдэхгvй байсан учраас 1992 онд “Vндсэн хууль”-ийн vнэ цэнийг ойлголгvй хєнгєн хандан хийсэн юм. Ингэж улс тєр, эдийн засгийн хямралыг бий болгож 1,5 тэрбум хvнтэй Хятадад бvх хаалгаа нээж єгсєн. Мэдлэггvй улс тєр, мэдлэггvй эдийн засаг, мэдлэггvй нийгэм бий болсон. Зєвхєн худал юм ярьж, худал амласан хvмvvс хуурсаар л, суудалдаа заларсаар л. Тэд цааш vргэлжлvvлж суухыг маш ихийг хvсэж худлаагаа ярьсаар л... Харамсалтай нь хvмvvс тvvнд нь vнэмшихээ нэгэнт больжээ.

Бид єнєєдрийг хvртэл ийм л замыг туулжээ. Бидний монголчууд алдаа оноо аль алиныг нь туулсан нь тvvхээс харагддаг. Гэхдээ бидний одоогийн уншиж буй тvvх гуйвуулагдсан, дарагдсан бас худал зvйлс их байгааг бид анхаарах ёстой. Бид єєрсдийнхєє тухай дэндvv багыг мэдэж байна.

Одоо тэгвэл бид цаашаа глобалчлагдсан ертєнцєд тэсэж vлдэхийн тул хаашаа явах ёстой, тvvнчлэн юу хийх ёстой вэ? Єнєєдєр дэлхий дээрхи Монгол vндэстнvvд тvvхийн нугачаанд тєєрєлдсєн ахан дvvсээ санагалзан хайж байна. Монгол улс бол дэлхий дээрхи бvх Монгол vндэстний голомтыг сахиж буй билээ. Тиймээс бид илvv хариуцлагатай байж бусдыгаа араасаа дагуулж тэднийхээ сонирхлыг хvн тєрєлхтєний ємнє хамгаалах ёстой.

Єнєєдрийн Монголын нийгэмд нэг л зvйл бусдаас илvv хэрэгтэй байна. Тэр бол мєнгє биш, алт ч биш бас мэдэл биш харин “VНЭН” хэрэгтэй байна. Монголчууд єнєєдєр “хаана vнэн байна” хэмээн хайж байна. Тэд vнэн мэдлэг дээр суурилсан улс тєр, vнэн мэдлэг дээр суурилсан эдийн засаг, vнэн мэдлэг заадаг сургуулийг хvсэж байна. яагаад гэвэл vнэн байгаа газар хvн амгалан бас эрхэм амьдрах боломжтой. Тиймээс тэд vнэн нийгмийг хvсэж байна. Эцсийн эцэст VНЭН МОНГОЛЧУУДЫГ АВАРНА.

Монгол Ухаан Судлалын Хvрээлэнгийн судлаач: Б.Гансvх

Чибулаг: Би гэж ээ, энэ насандаа морин хуурын төлөө төрөөд, морин хуурын төлөө үхэх хүн

http://sonin.mn/2010/05/15/
Бид хоёрын ярилцлага их сонин эхэлсэн юм. Танай монгол, манай монгол, бид нар, та нар гээд л… түг таг, нэг л биш. Чөлөөтэй хөврөх янзгүй, нэг л сонин. Харин нэг зүйлд сүрхий санаа нэгдэв, бид нэг ертөнцийн монголчууд. Алдарч хуурч Чибулаг “Бид нэг ертөнцийн монголчууд, хэн нь сайн явна, би баярлана аа“ гэж байна.
Хятад ард улсын тэргүүн дэсийн хөгжимчин, морин хуурч Чибулаг “Би бол тэрбум хүн дундаас тодорсон ардын жүжигчин шүү“ гэж аархсан, өөрийнх нь хэлснээр тэр үе үе сагсуурч байлаа. Түүнтэй цөөн хоромд сүрхий ихийг хуучилж амжжээ.

-Өвөр Монголоос морин хуурчдын олон улсын уралдаанд оролцохоор хэдүүлээ ирсэн билээ?
-Шүүгчээр ганцаараа ирсэн. Олон орны хуурчдын тоглолтыг үзлээ, шүүлээ. Энд хэлэхэд миний Морин хуурын ансамбль дэлхийд анх удаа, 1990 дүгээр онд байгуулагдсан. Миний чуулгыг очиж үзчихээд эдний ансамбль бий болсон.
-Дэлхийд хамгийн олон морин хуурч анх суулгасан нь бас та биз дээ?
-Манайх 1000.
-Хэдэн он билээ дээ?
-2000 дугаар он.
-Та голлож зохион байгуулсан уу?
-Тэгсэн.
-Эзэн Чингисийнхээ мэндэлсний 800 жилийн ойгоор манайх 800 хуурч тоглуулсан.Танайх манайхаас дараагаар, ноднин бил үү уржнан.
-Манай Морин хуурын чуулгын тухай та гайгүй сайн мэднэ биз?
-Морин хуурын чуулгыг бас би анх удаа 1986 онд Өвөр Монголд байгуулсан. Жанцанноров, Батчулуун нар очиж хараад, бидэнд бас ийм чуулга хэрэгтэй гэж байсан.Жанцанноров гуай ярьж байсан юм аа, “1989 онд Өвөр Монголд Морин хуурын нийгэмлэг байгуулах хуралд Жамъян багш, Батчулуун бид гурвыг урьдаг юм. Ингээд өөрийнхөө хөгжмийн анхны нийгэмлэгийг байгуулахаар гадаадын хуралд очлоо. Өвөрмонголчууд Жамъян гуайд сөгдөж мөргөөд л. Тэнд ерөөсөө Жамъян гуайн сургууль явж байсан. Морин хуурын чуулга байгуулах гол шалтаг энэ байсан“ гэж.
-Тийм тийм.
-Энэ наадамд Хятадаас хэдүүлээ ирсэн бэ?
-Тийм тийм, сайхан оролцож байна аа. Миний омбол шавь аравдугаар байрт орлоо, миний шавийн шавь. Үгүй ээ, тэр гурван залуу мөн сайн даа /толгой сэгсрээд/ Тэмүүжин, Жигжиддорж болоод Мөнхжин гурав үнээр сайн даа.
-Эхний гурван байрын эзэд үнэхээр тасархай байна уу?
-Бүр сайн, аргагүй сайн юм.
-Урилгаар ирж энэ уралдааныг шүүлээ. Монголын залуу морин хуурчдын чадвар хэр байна, та яаж үнэлэв?
-Одоогийн залуучуудын түвшин өндөр байна. Багш нарын хичээл заах арга барил нь нэгэнт системтэй болжээ. Академийн боловсрол өндөр байна. Яаж заадгийн бэ, маш чадвартай, энэ багш нар. Би тэднийг биширнэ. Би гэдэг хүн ертөнцийн монголчуудын нэг гэр. Ямар газрын Монгол нь, ямар газрын морин хуур ялалт олбол би бүгдэд баярлана. Ямар учраас гэвэл би энэ насандаа өөр ямар ажил ч хийсэнгүй ээ. Ганцхан морин хуурын төлөө л ажиллласан. Би 22 жилийн өмнө энэ нутагт анх удаа ирсэн. Жамъян багшийн шавь нар гээд долоо, найман хүн бий. Тэр үед би 40 гарч байлаа. Энэ нөхөд 20 хэдэн настай байсан болов уу. Одоо харахад тэд бас л настай болжээ. Тэр үеийн морин хуурын хийц, сурах бичиг их өөр, эртнийх байсан. Эд миний хуурыг үзээд ямар учраас энэ хүний хуур ийм дуу гаргаж байна аа гээд… Миний “Түмэн агтны төвөргөөн“-ийг сонссон. Би явсны хойно Хангал нэг зохиол бичсэн, Хангалын ард нь Шарав бичлээ, Жанцанноров бичлээ. Одоо энэ хуурууд улам сайн болжээ. Одоогийн эдний хэрэглэж байсан чинь бүр миний ном шүү. Тэр хүмүүс миний тэр номыг бас тоохгүй байжээ. Морин хуур чинь утсан хөгжим, номт хөгжим. Ном нь муу бол болохгүй ээ. Хуучин, үндэсний юм сайн гэнэ. Үндэсний юм сайн нь сайн, зарим юм нь музейд л байх хэрэгтэй. Жишээлэхэд, би Чингис хааны хуяг дуулгыг өмсөөд Америкт явж болно уу, хасаг тэрэгний ард чемоданаа өргөөд явж болно уу. Аливаа юманд заавал шинжлэх ухаан хэрэгтэй, шинжлэх ухааны жам ёсоор явбал заавал ялалт олно.

-Манайхан энэ замаар харин ч сайн явж байгаа биш үү?
-Монголын морин хуур яг шинжлэх ухааны замаар явж байна. Тэгээд энэ өдөр ийм ялалттай.
-Өвөр Монголд бас шинжлэх ухаанчаар хөгжиж байгаа юу?
-Хүн биеэ хэлэх хэрэггүй, хэзээдээ хэлдэггүй ээ. Морин хуур ганцхан Монгол Улс, Өвөр Монголынх биш ээ, дэлхийн монголчуудынх. Чингис хааны үлдээж өгсөн морин хуур. Морин хуур бол толгойтой хөгжим, толгойтой хөгжим чинь таван цултай, таван цултай юм чинь сүнстэй. Өвөг дээдсээс үлдээсэн энэ хуур бол бурхных. Миний ээжийн хэлдгээр морин хуур бол бурхны хуур, тэр хуучир бол чөтгөрийн юм аа. Би гэж ээ, энэ насандаа морин хуурын төлөө төрөөд, морин хуурын төлөө үхэх Чибулаг гэдэг хүн. Олон улс орноор явсан, энэ шинэ цагийн хуурчдаас маш арвин зүйл сурч байна.
-Буцаад суралцаж байна гэж үү?
-Хүн гэдэг чинь ийм шүү, амьд л байвал суралцах хэрэгтэй. Би гянданд сууж байхдаа хятад хэл сурлаа.
-Гянданд аа?
-Соёлын хувьсгалын үеэр үндэсний ардчилсан үзэлтэн гэж хар гэрт хагас жил суусан.
-Морин хуураас болж ийм хэрэгт унасан уу?
-Миний биеийг Монгол Улсын, халхын тагнуул гэсэн. Хар гэрт суулаа, хар ажил хийлээ. Засварлаг үзэлтэн Жамъяны шавь. Хятадад морин хуур устаад ганцхан би л үлдсэн шүү тэр үед.
-Одоо таныг Хятадад жигтэй хүндэлнэ биз?
-Би бол 1.5 тэрбум хүний дундаас гарсан ардын жүжигчин шүү. Хоёр сая хүний дундаас тодорсон юм биш. Хятадад зөвхөн урлагийн ажил хийж байгаа нь Монголын нийт хүн амтай тэнцэнэ. Морин хуурыг ганцхан монгол хүн сурч байгаа биш ээ, хятад хүн сурч байна, казахууд сурч байна, англи, испани, франц, америк бүгд сурах гэж хичээж байна. Өвөр Монголын Их сургуулийн дэргэд миний нэрэмжит “Чибулаг“ олон улсын морин хуурчдын сургууль сая байгуулагдлаа.
-Та дарга нь уу?
-Би чинь Хятад ард улсын Улс төрийн зөвлөлийн гишүүн.
-Дэлхийн олон оронд морин хуур сурч байна. Тоглох арга барил, түвшин нь янз бүр л биз. Үзэгчийн суудлаас харж байхад монгол хуурчдын тоглолт тэс өөр, үнэхээр мэргэжлийн түвшинд гарчээ гэж бодогдож байлаа. Ёстой гараад өгч гэж бид ярьдаг. Дэлхий морин хуур сонирхож байгаа энэ цагт Монголд Улс гол цөм нь байж чадаж байна уу гэдгийг мэргэжлийн хүн танаас сонсмоор байна?
-Үндэс нь яах аргагүй монгол хүн. Үүний суурь нь Жамъян багш. Морин хуур бол Жамъян, Жамъян бол морин хуур. Жамъян багш үндсийг нь тарьж ургуулаад, цэцэг өнөөдөр дэлгэрч байна. Морин хуурчдын олон улсын уралдааныг Жамъяны нэрэмжит гэхээр бүр баяр төрөөд байгаа. Би багшийнхаа хамгийн үнэнч шавь нь. Үүрээд явна, би багшийгаа. Энэ сайхан хүн өнөөдөр байсан бол…
Амьд байх үеэс нь би мэднэ. Тэр намайг хамгаас тоодог. Хөххотод ирээд өвчнөө үзүүлнэ, манийд сууна.
-Таны шавь нарын тоглолтыг сая үзлээ. Их тийм эмоцитой, босоод гүйцгээх вий гэж бодогдсон. Гэхдээ их унаган төрхөөрөө байгаа юм уу гэж бас санагдлаа.
-“Түмэн агтны төвөргөөн“ гэж тэр зохиол бол миний 18 настайд зохиосон аяс. Дэлхийд нэгдүгээр шагнал авсан, Хятадад ч авсан.
-Энэ зохиолыг манай Морин хуурын чуулгынхан тоглосноор үзэгчдэд хүргэвэл гэж бодож байлаа.
-Техник ихтэй. Хурдан хөгжимддөгөөрөө бол Өвөр Монголынхон алдартай. Монголчууд тоглодог юм, гэхдээ нэг л адилгүй. Европын сонгодог хөгжим танай залуучуудад тохирно. Ийм түргэн хэмнэлтэйг манайхан илүү тоглоно шүү.

-Юугаараа ялгаатай байгаа юм бэ?

-Техник. Танайхан миний номыг сайн судалж, техникийг сайн сурч байна аа. Номыг нь би зохиосон, хөгжимдөх аргыг нь бас би зохиосон. Тэр номны техник энэ тэрийг бүрэн сурч байна. Би их баяртай байна. Морин хуур сурах амаргүй шүү. Миний хүү Чибүргэд гэж залуу Японд бий, эхнэр нь бас морин хуурч. Миний хүү ингэж ярьсан. Морин хуурыг 10 жил сурахад бага сургууль, 20 жил бол дунд сургууль, 30 жил бол өндөр зэргийн дунд сургууль, 40 жил бол сая их сургууль төгсөнтэй адил. Би 10 наснаасаа сурсан, одоо 50 хүрч байна гэж. Би бас хуурын төлөө төрсөн цагаасаа яваа. Миний омбол охин танай Хөгжим бүжгийн сургуулийг төгсөөд одоо Японд бий.
-Өвөр Монголоос олон хүүхэд манайд ирж байна. Тэд их хичээнгүй, сайн сурч байна гэж багш нар нь үнэлдэг.
-Сурч байгаа, олон бий. Яагаад хичээнгүй вэ гэвэл Өвөр Монголын монголчууд хятад хүний соёл, заншлыг сурч байна. Хятадууд их няхуур, хянамгай. Хятад хүнд 100 иен байвал өнөөдөр нэг иен зарна. Япон бол таван иенийг зарна. Манай монгол хүн бол 100-гаа зарж бараад өөр хүнээс дахин 100-г зээлээд үрчихнэ. Нарийхан гол хол урсана гэж Хятадын зүйр үгэнд бий. Хүн амьдралдаа нарийн сайхан, хянамгай байх хэрэгтэй, тэгвэл урт насална. Манай монгол залуу яагаад тавь, жар хүрээд үхэж байна гэхээр архийг хэтэртэл ууна, махыг хэтэртэл иднэ. Би архи уудаггүй, махыг ганцхан иднэ.

-Ганцхан иднэ ээ, юуны мах вэ?

-Үхрийн мах л иднэ, хонины мах цөөхөн иднэ. Би тамхи огт татахгүй, хурим найранд хэзээдээ орохгүй.

-Нарийхан гол хол урсана гэдгийг ойлгосон хянамгай хүүхдүүд Монголд ирж сурч байгаа гэж үү?

-Тийм тийм. Ээж аавынхаа үйлээ барж олсон зоосыг зүгээр зарж болдоггүй, ээж аавынхаа хүслийг заавал биелүүлэх хэрэгтэй гэдгээ мэднэ. 100 хятадын дунд ганцхан өвөр монгол, тиймээс энэ ганцхан өвөр монгол 100 хүний эрдмийг сурах хэрэгтэй, ингэвэл сая тэдэнтэй мөр зэрэгцэнэ. Ар Монгол маань тусгаар тогтсон улс хамаагүй ээ. За чи болоогүй ээ, маргааш хүрээд ир гэнэ. Хятад газарт маргааш байхгүй, маргааш нь Хятад хэзээний тэнд явж байна. Өөр үндэстэнтэй хамт амьдарч байгаа хүмүүс бол үйлийн үр, санаснаар болохгүй, хэцүү, та нар ойлгохгүй.

-Хөлс биш цус урсгаж байж амжилтад хүрэх нь ээ дээ?

-Яг тийм. Төрөөгүй эхнэр төрсөн эхнэрийнхээ зовлонг мэдэхгүй ээ гэж. Эхнэр хүн хүүхэд төрүүлсний дараа жинхэнэ ээж, агуу хүн болно, мэдэв үү.
Монгол Улс дэлхийд эдийн засаг нь хөгжинө гэвэл миний нэг хүний хүсэл, миний нэг хүний санал ийм. Дэлхийн хаа байгаа монголчуудыг төрөл саднаа гэж тат, энд ир, газар нутаг өгье, та юм байгуул, бид хэдэн жил дотор танаас гааль авахгүй ээ гээд Хятадын Дэн Со Пэний төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх. Түүнээс халх Монголоос бусад нь монгол биш ээ гэх юм бол ядуурна, үгүйрнэ. Хятад хуучиндаа ядуу. Дэн Со Пэн хэлсэн “За ангийн тэмцэл хэрэггүй ээ, бүх ертөнцийн хятадууд бүр миний төрөл садан. Садан ир ээ, садан минь англи, франц, орос ямар үг хэлсэн ч хамаагүй, хятад л цустан бол ир“ гэсэн. Тэгээд энэ 20 жилд босоод ирсэн. Монгол хэрвээ Хятадаас, Дэн Со Пэнээс сураад ийм үзэл шиг бодлого явуулбал бүх ертөнцийн монголчуудын сэтгэлийг олсон энэ Улаанбаатар энэ өдрийн адил утаа гарахгүй, гоё болно.

-Хэрэв зэ таны санал дэмжигдвэл та ирэх үү?

-Бүх ертөнцийн монголчууд Улаанбаатарыг гал голомтоо гэж боддог, тэгээд хүн ирдэг, ирээд зарим нь гомдоод явдаг…

-Та гомдсон юм биш биз дээ?

-Би гомдсоны учир бас байна аа. Миний ирсэн учир бол социализмын үе, 1988 дугаар онд. Чи бага сургуульд байсан байлгүй. Тэр үед би сайхан санаанаасаа ирээд багштайгаа уулзъя, морин хуурыг нь үзье, суръя гэж ирсэн. Тэд миний хуурдахыг, би тэдний тоглохыг үзлээ. 30 жил манай ар, өвөр хоёр Монгол үүдээ хаагаад соёлын харилцаа үгүй. Тэр өдрөөс соёлын харилцаа нээлээ. Тэрнээс хойш би 22 жил гүйж байна. Миний хүсэл бол Монгол Улсын эдийн засаг нь хөгжиж, монгол түмэн бүгдээрээ сайхан амьдраасай. Би нэг гадаадад амьдарсан монгол хамаагүй ээ.

-Та яагаад гомдсон юм бэ?

-Гомдсоны учир бас байна аа.

-Энэ тухай яримааргүй байгаа юм уу?

-Одоо тэрийг ярих хэрэггүй ээ.

-Танд сая Монгол Улсын Соёлын тэргүүний ажилтан гэж цол тэмдэг гардууллаа, сэтгэгдэл ямар байна?

-Тийм тийм, баяртай байна. Монголын Засгийн газраас намайг хүндэлж, итгэл хайраа ивээлээ. Монгол Улс улам сайн хөгжих болтугай гэж би хэтээсээ боддог. Миний өвөг дээдэс маань Отгонтэнгэрийн хүн, би бол хиан сартуул, элжигэн сартуул хүн.

-Морин хуурчдын уралдаанд дэлхийн олон орноос оролцлоо. Япон, хятад, итали хуурчид яаж тоглов…

-Японд миний 300 шавь байна.

-Японд морин хуурыг 600 гаруй хүн сурч байгаа гэж сонссон, тал нь таны шавь юм байна.

-Тийм.

Америк нөхөр яаж тоглож байна, япон бүсгүй хэрхэн хуурдах нь вэ гэж би сонжиж харлаа л даа…
Чи миний тоглохыг үзэв үү. Миний “Чингисийн эр хоёр загал“ бол түүх шүү.
-Манай залуучууд юу гэмээр юм үзэгчдийг байлдан дагуулах гэж биш мэргэжлийн түвшинд, ур чадварын хувьд илүү сайн байлаа. Таны өвөр монгол шавь нар их сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй, сэтгэлээсээ тоглолоо, нэг тийм байгальлаг байлаа л даа. Энэ тухай хоёулаа түрүүн бас ярьсан шүү дээ.

-Яг тийм. Миний хүүгийн эхнэр япон хүн. Түүнийг энэ уралдаанд ор гэсэн орсонгүй. Тэр хэлж байна. Морин хуураар монгол хөгжмөө сайхан тоглохоос биш Европын юмыг голлоод хэрэггүй гэж. Дэлхийн түвшинд хүрэх өөр арга бидэнд бий. Дэлхийн түвшинд хүрнэ гээд заавал, япон, америк тэргэнд суух хэрэггүй. Хятадын адил тэр түвшинд хүрэх тэрэг хий. Өөрсдөө хийхээр байхад хүнийг дагаж явах хэрэггүй ээ.

Монгол Улс өөрийн хүчээр тусгаар тогтноод ийм хоёр том гүрний дунд тас гозойж байна. Ийм хоёр их гүрний дунд амьдарч байх амаргүй шүү. Энэ бас нүдэнд харагдахгүй бас нэг тэмцэл. Би Солонгост очсон, тэнд япон тэрэг нэг ч байхгүй, бүр өөрийн тэрэг. Хятадад ч гадаадын тэрэг дэмий харагдахгүй, бүгд өөрийнх. Хүнд заавал өөрийн үндэстний үзэл байх хэрэгтэй. Үндэснээ хайрладаг, өөрийн төрсөн ээжээ хайрладаг хүн хадам ээжээ сайн хайрладаг. Хадмаа хайрлаад өөрийн ээжээ муулдаг бол эр хүн биш. Бидэнд заавал гадаадын бүтээл хөгжимдөх хэрэггүй. Манай морин хуур гадаадын симфони оркестрын дэргэд юу ч биш. Бид тэдний оркестрын дэргэд Моцарт тоглоод хэрэггүй, дийлэхгүй. Дэлхийн техникийг эзэмшээд өөрсдөө олон аяз хийж болно. Жишээлбэл, Жанцанноров, Шаравын морин хуурын концерт, энэ бол бидний өмч. Моцартынх тэднийх.

-Морин хуураар Моцарт хөгжимдөхийг сонссон хүмүүс талархаж л байгаа шүү дээ?

-Морин хуураар Моцартыг дуугаргаж болно. Би болохгүй гээгүй. Би гэдэг хүн хийлийг дөрвөн жил Хятадын их сургуульд сурсан. Дэлхийн симфони оркестроос мэдэхгүй хөгжим надад үгүй. Дэлхийн сонгодог урлагийг над шиг мэдээд ардын урлаг хийдэг хүн цөөхөн. Би Монголын түүхийг мэдэхгүй байх учир байхгүй, Хятадын түүх, дэлхийн түүхийг бүгдийг мэднэ. Хятад бичгийг би хятад хүн шиг, япон бичгийг япон хүн шиг мэднэ. Юу гэж эдгээрийг сурч байна гэхээр миний унасан морь монгол, эмээл нь ч монгол. Энэ дээр юу ачсан ч миний морь монгол. Бид Европын морийг уначихаад энэ морь сайн гэж болохгүй. Хүнд заавал үндэсний үзэл, бахархал байх хэрэгтэй. Хятад үгэнд байдаг юм. Хөрш айлын эхнэр хүү төрүүлдэг байхад миний эхнэр хүү төрүүлсэнгүй гэж. Тэгэхэд хажууны нь хүн асуужээ. Чиний эхнэр хөрш айлын эртэй ямар хамаатай юм гэж. Хөрш айлыг дуурайж болдоггүй. Бид эрдмийг бүгдийг сурч ирээд өөрийн болгох учиртай, энэ бол манай мөнхийн юм. Чингис хаан Европоос сурсангүй ээ. Бид түүний байгуулсан их гүрнийг алдаад энэ өдрийн гашуудалд ирэв. Энэ чинь түүх, нэг урлаг чинь заавал түүх, философи бүгдийг мэдэх учиртай. Энийг мэдсэнээр сайн урлагчин болно. Зүгээр л хуур татах юм бол шаахай хаддаг хүнтэй нэг адил аа.

-Өвөр Монголын хуурчид голдуу л таны бүтээлийг тоглож байна уу, ар Монголынхоо бүтээлийг татдаг биз дээ?

-Морин хуурт зориулсан бүх зохиолыг тоглоно. Намайг морин хуур сурч байхад ар, өвөр монгол гуравхан зохиолтой байсан. Нэг нь “Найрын дуу“, нөгөө нь “Цонхон дээр суусан ялаа“, бас нэг нь Өвөр монголын “Жижиг аялга“.

-Монголчууд өвөг дээдсээсээ өвлөж авсан энэ сайхан хөгжмөө түгээн дэлгэрүүлэх тал дээр хэр ажиллаж байна гэж та бодож байна?

-Морин хуур заадаг багшийн тархи нь ажиллаж байна, хөгжмийн зохиолчдын тархи ажиллаж байна, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар дэмжиж байна. Өөрийнхөө хөгжим, Монголынх гэж бодож байна. Тиймээс маш хурдан хөгжиж байна. Танай Засгийн газар сод мэргэн, багш, сурч байгаа залуусын тархи маш сайн. Ийм сайхан үед би ирж, шүүгчээр ажилласандаа баяртай байна. Би тэднээс суралцаж байна. Багш шавиа сургахаас гадна мэргэн багш шавиасаа дахиад сурдаг. Гэртээ суусан мэргэдээс ертөнцийг тойрсон монголоо гэж, Би бол ертөнцийг тойрсон монгол оо, Чибулаг миний сагсуурахыг ойлгосон уу.
-Ойлголоо, баярлалаа. Таны уран бүтээлд амжилт хүсье.
Ц.ЭНХМАА