Монголын алдаа оноо

2010-05-03 olloo.mn

Монголын єнєєгийн нийгмийн байдлыг зєвєєр ойлгох нь хvн бvрт тустай бєгєєд зайлшгvй. Бид vvнийг ойлгохын тулд єнгєрсєн тvvхээ сєхєхєєс єєр аргагvй. Єнгєрсєн тvvх єнєєдрийн амьдралд хэрхэн нєлєєлсєн бэ?
бас єнгєрсєнд юу тохиолдсон бэ? тэгээд єнєєдєр тvvнээс шалтгаалан юу болсон бэ? гэх мэт тvvхэн асуултуудыг хариулахад тvvх судлал бидэнд туслана. Мєн цаашлан єнєєгийн бидний амьдрал юунд хvргэх вэ хаашаа явж байгаа нийгэм бэ гэдгийг тvvхэн баримтууд дээр тулгуурлаж тааварлах боломжтой. Хэрэв бид vvнийг амжилттай хийж чадвал єнєєдрийн нийгмийн асуудлыг зєвєєр таниад зогсохгvй мєн цаашлаад зєвєєр шийдэх боломжтой болно. Мєн ирээдvйгээ тодорхойлоход маш чухал юм. Аливаа улс бvр тvvхээ амьдралд ойртуулан судлах vvрэгтэй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Тvvхийг хэт агуу хэмээн хэт их магтаж vнэн байдлыг бvдгэрvvлдэг. Тvvх нь амьдарч байсан бодит хvмvvсийн нийгмийн амьдралууд учраас тvvх нэрийн доор ард тvмний амьдралыг vлгэрлэж домоглохгvй бас тvvхийг тєєрєгдvvлж гаднаас нь тайлбарлах биш харин дотор нь орж ойлгох нь хамгийн чухал.

Монголчууд бид єнєєдєр 21-р зууны босгон дээр хаана зогсож байна вэ? Єнєєдрийн Монгол улс бол дэлхий дээр тархан суурьшсан монгол ахан дvvсийнхээ голомтыг сахин суугаа бvрэн эрхт улс. Агуу тvvх, єргєн уудам газар нутаг бас арвин баялагийг эзэмшигч гурван сая орчим монголчууд. Бид агуу тvvх бас тайлагдашгvй нууцын эзэн цєєн монголчууд. Монголчуудын ємнє агуу ирээдvй хvлээж байна. Єнєєдєр худал бvхэн эцэстэй тулж vнэнийг, зєвийг бас сайныг хайсан хайлт Монголыг бvрхэж, монгол хvн бvр чимээгvйхэн vvнийг л хайж байна.

Єнєєдєр монголчууд тэнгэрлэг vндэстэн байснаа байнга дурсаж мєн байхыг хvсэж байна. Тэд Монголоо, єєрсдийгєє хэн болохоо бас хайж байна. Єєрєєр хэлбэл идентитэтээ хайж байна. Vvнийг бид тvvхээс л мэдэж авдаг. Энэ бол бидний єнєєдрийн монголчуудын байгаа байдал.

Бид монголчууд, монгол vндэстэн, бид энэ хvртэл ямар замаар явж ирэв? Монголчууд дэндvv агуу тvvхийг бvтээсэн харин тvvнийхээ тухай дэндvv багыг бичиж vлдээсэн. Хятад, Перс болон Европын жуулчдын бvтээлvvдээс бид 20-р зуунаас ємнєх vеийн тvvхийг судалж бас уншиж байна. Энэ vеийн тvvхийн тухай монгол хvний бичсэн бvтээл олдоогvй байна. Монголын 20-р зуунаас ємнєх тvvхvvд их бvрхэг бєгєєд тодорхойгvй бас судлагдаагvй асуудлууд их байна.

Монголчууд хvн тєрєлхтєний тvvхийн тодорхой vед товойн гарч тvvхийн хvнд хvрдийг бvтэн эргvvлж байсан юм. 13-р зуунд хvн тєрєлхтєнийг харанхуй, мэдлэггvй vеэс нь гаргасныг єнєєдєр хvн тєрєлхтєн ярьж, бичиж эхэлжээ. Энэ vе бол монголчуудын “алтан vе”. Энэ vед л монголчуудын нууц оршиж байна. Монголчууд хvн тєрєлхтєний тvvхэнд гэнэт л хvч тvрэн гарч ирсэн байдлаар бид тvvхээс уншиж байна. Энд сонирхол татаж буй асуудал нь монголчууд яаж байлдаад ямар том газрыг эзэлсэн тухай биш харин яаж монголчууд хvчирхэгжив, тэдний амжилтын нууц юу байв, тэд хэрхэн тэр том эзэнт гvрнийг зохион байгуулалтанд оруулав мєн хэрхэн удирдав гэсэн асуулт л чухал. Vvний тухай хэн ч асуудаггvй. Тvvхчид ч асуудаггvй. Монголын эзэнт гvрэн зєвхєн цэрэг зэвсгийн хvчээр бий болсон эзэнт гvрэн vv эсвэл єєр чухал бидний мэдэхгvй хvчин зvйлийн vндсэн дээр бий болсон уу. Гэхдээ тэр нь мэдлэггvй хvмvvсийн ярьдаг “нар сарны хvч” биш гэдгийг сануулъя. 13, 14-р зууны vеийг зєвєєр ойлгохын тулд бид ємнєх vеийн тvvхийг харах хэрэгтэй. Аливаа нэг vйл явдал огт шалтгаангvйгээр vйлдэгддэггvй ба заавал жижиг ч, том ч шалтгаан байдаг.

Монгол нутаг дээр эртнээс л хvчирхэг тєрт улсууд мандан гарч ирж байсан. Тэдгээр хvчирхэг улсуудын тухай Хятадын эртний сурвалжуудад тэмдэглэгдсэнээс єєр зvйлгvй. Єнєєдєр монголчууд хятадуудын бидэнд бичиж єгсєн тvvхийг л уншиж байна. Ер нь аливаа vндэстэн дайсныхаа тухай сайнаар бас vнэнээр бичих vv. Хvннv, Сяньби, Нирун, Тvрэг, Уйгар бас Кидан улсууд ар араасаа шил дарааллан мандаж байсныг бид уншдаг. Эдгээр улсыг нvvдэлчдийн улс байсан хэмээн манай тvvхчид бичдэг. Харин єнєєдрийн бидний уншиж буй тvvхийг зарим зvйлийг няцаах баримтууд сvvлийн vеийн археологийн судалгааны дvнд гарч ирж байна. Энэ юу вэ гэхээр Монгол-Германы хамтарсан археологийн экспедицийн Уйгарын vед хамаарах хотын туурь болох Хар балгас гэж нэрлэгдэх хотыг малтажээ. Энэхvv судалгааны дvнд Хар балгас бол 32 км2 талбай бvхий том хот байсан болохыг илрvvлсэн. Германы археологийн хvрээлэнгийн профессор ноён Ханс-Георг Хюттель Хар балгасыг тухайн vеийн дэлхийн хамгийн том хот болохыг баримтаар нотолсон байна. Мєн тэд Хар Хорин хотын малтлагыг мєн танилцуулсан бєгєєд тvvнд Хар Хорин хот нь 37 км2 газрыг эзэлсэн том хот байсан бєгєєд нийгэм улс тєрийн чухал vvрэгтэй хот байсныг илрvvлсэн. Хар Хорин бол зvгээр л энгийн худалдаа наймааны хот биш харин дэлхийн анхны нийслэл байсан. Археологийн багийн эцэст нь дvгнэхдээ “Орхоны хєндий бол дэлхийн тvvхийг бичиглэж vлдээсэн гол эх сурвалж юм” гэсэн байна. Энэ зєвхєн хоёр хотын туурь хэдий ч бусад бидэнд мэдэгдэхгvй олон хотын тууриуд нууцаа хадгалан монголын хєрсєн доор буй хэн ч мэдэхгvй.
Энэ бvхнээс дvгнэхэд Монголыг тойрсон олон улсууд бvгд л суурьшиж хот суурин босгож байхад монголчууд малаа дагаад нvvдэллээд байсан уу хэмээн асуухад хvрч байна. Монголчууд ч тэдэнтэй адил хот суурин байгуулж байсан гэсэн дvгнэлтийг урьдчилан єгч болохоор байна. Тvvхийн нугачаанд хот сvйрэх байтугай агуу эзэнт гvрнvvд задран ундаг. Магадгvй Монголын тvvх Монголын хєрсєн доор нуугдан байгаа юм биш vv гэсэн бодол тєрж байна.

10-р зууны vед Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан Кидан улс маш єндєр соёлтой улс байсан талаар сурвалжуудад тэмдэглэдэг ч нарийн судлагдаагvй хэвээр байна. Энэ л олон улсуудын дараа “Монголын Дэлхийн Эзэнт Гvрэн” -ийг байгуулсан Их Монгол улс гарч ирсэн юм. Ямар ч шалтгаангvйгээр юу ч vvсэхгvй. Бидний уншиж буй тvvхээр бол “Онон мєрний хєвєєнд Тэмvvжин нэртэй хvv нєж атгаж тєрєєд л Монголын олон аймгийг нэгтгээд дараа нь олон улсуудыг байлдан эзэлсэн” гэсэн МНТ -ы мэдээнд бид одоо хvртэл итгэсээр л. Энэ бол уран зохиолын дурсгалт бичиг гэдгийг нэгдvгээт анхаарах ёстой. Яагаад гэвэл уран зохиол бол хэтрvvлэг болон зохиомол зvйл их байдгийг анхаарах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт гэвэл энэ зохиолын эх нь олдоогvй бєгєєд ямар хvн бичсэн нь одоо хvртэл тодорхойгvй байна. За Нууц Товчоо болон бусад тухайн vед бичигдсэн тvvхийн зохиолуудад vнэмшлээ гэхэд Чингис хаан 1180 аас 1211 онын хооронд л монгол аймгуудыг нэгтгэж нэгдсэн улсаа байгуулаад их аян дайнаа эхлvvлсэн vе. Энэ дайны цар хvрээ, vргэлжилсэн хугацааа болон амжилт зэрэг нь маш сайн тєлєвлєгєє, бэлтгэлийн vндсэн дээр явагдсан нь харагддаг. 30-хан жил тvvний дотор 1206 онд улсаа байгуулснаа зарлаад 1211 он хvртэл тавхан жилийн дотор бол дээрхийг нь хийх нь бvрч боломжгvй юм.

Гэнэт л нэг агуу баатар гарч ирээд агуу vйлсийг бvтээдэг явдал бол зєвхєн vлгэрт л гардаг. Бодит амьдрал дээр ийм юм байхгvй, харин гайхамшигтай, агуу байдлаар тvvхээ бичvvлж эсвэл агуу байснаар бичиж л болно. Чингис хаан болон тvvний тойрон хvрээлэгчдийн болон тvvнийг залгамжлагчдийн хийсэн vйл хэргvvдээс тэдний зорилго, мэдлэг, чадварыг дvгнэж болох юм. Єнєєдрийн Монголын тvvхчид Чингис хааныг мэдлэг боловсролгvй малчин залуу дэлхийн хаан болсон хэмээн л бичиж байна. Огт мэдлэггvй хvн дэлхийн олон улс орныг нэгэн захиргаанд оруулж улмаар нэгэн хуулийг мєрдvvлж, єєр єєрийн шашнуудаа чєлєєтэй шvтэхийг зєвшєєрсєн агуу толеранцыг гаргаж, Евразийн хавтан дээр худалдаа наймааг чєлєєтэй явуулж, vvний vр дvнд єрнєєс дорно руу, дорноос єрнє рvv соёл, мэдлэг, бараа бvтээгдэхvvн чєлєєтэй нэвтрэх боломж олгож, хvн тєрєлхтєнд амгалан амьдралыг бий болгож чадах байсан уу. Мэдлэггvй хvн vvний тухай бодох байтугай тєсєєлж ч чадахгvй. Зарим нэг хvн гоц, суут хvн байсан гэж маргаж магадгvй гэвч ямар ч гоц авъяасыг мэдлэгээр дэмжихгvй бол хол явахгvй ээ.
Тэгвэл Чингис хаан мэдлэгтэй байсан. Хаана мэдлэг эзэмшив мєн ямар мэдлэг эзэмшив гэсэн асуулт нууц хэвээр байна. Мєн Чингис хааныг тойрон хvрээлэгчид бvгд л дайчид байсан уу гэсэн шинэ асуулт гарч ирнэ. Vvний тухай хэн ч судлаагvй л байна. Бид энэ vеийн маш бvрхэг, гуйвуулагдсан тvvхийг уншиж тvvндээ итгэж байна. 13-р зууны vеийн тvvхийг уншиж байхад зєвхєн л дайны тvvх уншиж буй мэт бодол тєрдєг.

Монголын Эзэнт Гvрэн задрах унснаар Евразийн эх газар дээр монголчууд маш ихээр таран хоцорсон. Єнєєдєр ч тэд хэзээ нэгэн цагт монгол газартаа очно доо гэсэн нууцхан хvслээр амьдарсаар, єєрийгєє монгол хvн, Чингис хааны удам хэмээн ярьсаар байна. Мэдээж он жилийн уртад тэдний хэл яриа єєрчлєгдсєн ч, тэдний зvс царай єєрчлєгдсєн ч тэд монгол гэсэн хvсэл нь хэвээрээ л байна.

Монголын Эзэнт Гvрэн задран унаж тvvний дараа чухам юу болсон нь мєн л тодорхойгvй байна. Алтан Ордны улс, Цагаадайн улс, Хvлvгээгийн буюу Ил Хаант улсуудад юу болсон талаар гvн судалсан бvтээл ховор байна. Тvvхчид зєвхєн 1368 онд Бээжингээс зугтаж ирсэн монголчууд хэрхэн Монгол нутагтаа хоорондоо тэмцэлдэж байсныг л бичдэг. Хар Хорин хотыг 1370 онд Мин улсын цэрэг л шатаасан байж магадгvй. Энэ vеэс л монголчууд єєрсдийн нууц бас vнэн мэдлэгvvдээ алдаж эхэлсэн болов уу.

Монголчууд 13, 14-р зуунд Дэлхийн Эзэнт Гvрнийг байгуулж явсан ч гурван зууны дараа гэхэд сулран доройтож 17-р зуунд Манжийн эрхшээлд орсон. Эхлээд Євєр Монгол манжид урваж дараа нь халхчууд Буддын лам Занабазарыг даган дагаар орсон юм. Харин Зvvн гарын хаант улс харийн тvрэмгийлэгчдийн эсрэг удаан тэмцсэний эцэст нь хvн тєрєлхтєний тvvхэн дэх анхны томоохон геноцидод єртєгдсєн юм. Энэ бол 1758 онд тохиолдсон vйл явдал юм. Хэдий Хятадын тvvхчид тахал гарч устгагдсан гэж гуйвуулсаар байгаа ч 1 сая орчим хvн амтай улсыг vндэстний цєєнх болгосон юм. Зарим нэг мэдээгээр 600 мянган монголчууд хядагдсан гэсэн баримт байдаг. Монгол охидыг хоёр мантуунаас худалдаж байсан тухай ч мэдээ байдаг. Энэ тухай Монголыг тvvхчид огт бичихгvй байгаа нь гайхширал тєрж байна. Хэрвээ хvн тєрєлхтєнд vнэн гэж байдаг юм бол хэзээ нэгэн цаг буруутан нь шийтгэгдэх ёстой. Манж Чин улсын хууль ёсны залгамжлагчаар єнєєгийн БНХАУ єєрийгєє нэрлэсэн. Монголчууд хэлдэгээр хэрэг хуучирдаггvй.

Монголчууд харийн дарлалд 300 жил нухлагдсаны эцэст мэдлэггvй, мухар сvсэгт автсан байдалтай 20-р зуунтай золгосон юм. Дэлхийн дахиныг нэгэн тєрийн жолоонд атгуулна хэмээн хvсэж босож, бvтээж чадсан монгол хvмvvс 20-р зууны эх гэхэд тэнгэрийн хаяанаас цааш газар vгvй гэсэн тєсєєлєлтэй арчаагvй хvмvvс болон хувирсан байна. Гэвч тэд Чингис хаанаа мартаагvй.

1911 онд монголчууд vндэстний тусгаар тогтнолын тєлєє анхны хувьсгалыг амжилттай хийсэн юм. Энэ бол манай тvvхчдийн бичдэгээр “Vндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн” биш юм. Харин энэхvv тусгаар тогтнолын “идей” гарсан єдєр нь 1911 оны 7 сарын 16 бєгєєд энэ єдєр Монголын ноёд, лам нар Богд хаанд мандал єргєх нэрийдлээр уулзалдан тухайн vеийн улс тєрийн нєхцєлийг дvгнээд улсаа Манж Чин улсаас тусгаарлахаар шийдсэн байна. Энэ єдєр бол маш чухал єдєр ч манай тvvхчид харин 1911 оны 12 сарын 29-ны єдрийг чухалчлан тэмдэглэдэг бєгєєд энэ нь Богд хааны суудалд нь залсан л єдєр. Яагаад ингэж энэ єдрийг чухалчлаад байна вэ гэхээр энэ нь улс тєрийн шалтгаантай юм. Энэ нь юу вэ гэхээр 1919 онд Хятадын цэрэг манай улс руу хvч тvрэмгийлэн орж ирсэн. Энэ бол улсын тусгаар тогтнолд халдаж буй vйлдэл бєгєєд олон улсын гэрээ конвенцийг зєрчсєн vйлдэл болсон. Гэхдээ энэ нь 7 сарын 16-ныг Манжаас салсан єдєр гэдгийг баримталсан vед шvv. Хэрэв бид 12 сарын 29-ныг гэж vзэх юм бол бид Манжаас биш харин Хятадаас салсан болох аюул байсан ч єнєєдєр энэ єдрєєр явснаар Хятад биднийг хууль бусаар тусгаарлагдсан хэсэг хэмээн vздэг тєдийгvй єнєєдрийн Тайваньд Монгол Тєвдийн асуудал эрхэлсэн хороо ажилдаг байна. 1919 онд цэргийн хvчээр тvрэмгийлсэн Хятад бол одоогийн Тайвань.

1911 онд Богд хаан зєвхєн Ар Монголын хаан биш харин бvх монголчуудын хаан болсон юм. Ар, Євєр Монгол, Буриад, Тагна Урианхай, Хєх нуурын монголчууд нэгдсэнээр дахин Монголын нэгдсэн улс байгуулагдсан юм. Энэ бол хvн тєрєлхтєний хувьд гэнэтийн бєгєєд тєлєвлєєгvй vзэгдэл байсан. 1206 оноос дахин нэгдсэн тvvхийн давтагдал байсан. Гэвч монголчуудын нэгдлийг хvн тєрєлхтєн хvсээгvй. Энэ юугаар илэрдэг вэ гэхээр тусгаар тогтнолоо зарласан болохоо албан ёсоор хоёр хєршдєє болон тухайн vеийн тэргvvлэх улсууд болох АНУ, Англи, Япон, Франц гэх мэт арав гаруй улсад илгээсэн аль нь ч хариу ирvvлээгvй. Vvнийг манай тvvхчид тэдгээр орнууд Орос, Хятадтай сєргєлдєхєєс болгоомжилсєн хэмээн гэнэн тайлбар хийдэг. Хэзээ мєдгvй унах гэж байсан хаант Орос улс, дотооддоо зєрчилтэй байсан Хятад хоёроос тэдгээр орон айх байтугай харин тvрэмгийлж байсныг тухайн vеийн хvн тєрєлхтєний тvvхээс харж болно. Тэдгээр орнууд энэ хоёроос айсандаа бус харин монголчуудыг нэгдэхээс айсан. Учир нь монголчуудын хувьд тооцоолоогvй гэнэтийн зvйл байсан бєгєєд Орост социализмыг гаргаж улмаар Европыг нэгтгэх тэдний тєлєвлєгєєнд саад болох аюултай байсан юм. Тиймээс Монголыг Орос Хятадад хуваахаар шийдсэн.

Монголчууд энэ л vеэс єнєєдрийн оюуны хямралын эхлэлийг тавьсан юм. Энэ vед єрнєдийн соён гэгээрлийн vеэс гаралтай чухал нэр томъёонууд болох “democracy”, “right”, “republic”, “liberty” гэх мэт философийн чухал ухагдахуунуудыг худал, буруу орчуулж цаад утга ба учрыг алдагдуулснаар монгол хvний оюуны хямралын эхлэлийг тавьсан юм. Энэ ухагдахуунуудыг “ардчилал”, “эрх”, “бvгд найрамдах”, “эрх чєлєє” гэх мэтээр худал орчуулсан. Vvнийг Хятадаас шууд орчуулсан юм. Эдгээр ухагдахуунууд нь Английн колончлолоор дамжин Хятадад орж ирсэн бєгєєд тэд тvvнийг єєрсдийнхєєрєє орчуулсан. Мєн тухайн vеийн Монголын мэдлэгтэй гэж байсан хvмvvс нь Тvвд, Манж, Хятад хэлтэй хvмvvс байсан нь бас нєлєєлсєн. Ингэж хоёр хєршєєсєє давдаггvйн гай илэрсэн. Хэрэв эдгээр vгийг шууд англи юм уу герман хэлнээс орчуулсан бол єєрєєр орчуулах байсан. Ингэж зєвгvй харин эрхэлсэн хvмvvс монголоор дvvрсэн. Єнєєдєр ч мєн адил.

Энэхvv анхны хувьсгалын дараа 1921 онд Монголын Ардын Хувьсгал нэртэй хоёр дахь хувьсгал болсон юм. Энэ бол Оросын 1917 оны Октябрийн хувьсгалын “монгол” хувилбар юм. Энэ хувьсгалыг хийсэн хvмvvс ч бvгд л орос хэлтэй, орост сурч байсан, нэг талаар “Оросын талын хvмvvс” байсан. Тэд Оросын коммунистуудын даалгавраар хувьсгал хийсэн бєгєєд дараагийн Монголд явуулсан vйлдэлvvд нь Орост явуулсан vйлдэлтэй адил байдаг. Орос оронд ядуу тариачдыг феодал гэж нэрлэгдэх хєрєнгєтнvvдийн эсрэг босгосон юм. Хєрєнгєтнvvдийнхээ баялгийг хурааж, єєрсдийг нь цаазалсан. Яг л ийм vзэгдэл Монголд явагдаж 1924 оны “Анхны Vндсэн Хууль”-аараа нийт хvмvvсээ жинхэнэ ард ба жинхэнэ биш ард хэмээн хуваасан юм. Ингээд баячууд, ноёд болон лам нарынхаа хєрєнгийг хурааж шоронд хорьж цаазалж эхэлсэн. Vvнээс болж олон мянган єрх хил даван дvрвэсэн баримт бий. Єнгєрсєн хугацаанд Д.Сvхбаатар гэх зохиомол идеал хvний дvрийг бий болгож бидний хуурсаар ирлээ.

Ингээд монголчуудыг хуваах гэсэн улстєрчдийн бодлого хэрэгжиж Євєр Монгол нь Хятадад, Ар Монгол болон Буриад нь Орост харъяалагдах болсон юм.
Энэ vед монгол хvний оюуныг хямралд оруулсан улс тєрийн зорилготой vйлдэл хийгдсэн нь уйгаржин бичгээс кирилл бичигт шилжсэн явдал юм. Vvний цаад зорилго нь Євєр Монгол, Ар Монгол, Буриад болон бусад монголчууд хоорон дахь харилцааг таслахад чиглэгдсэн юм. Бvгд єєр єєр бичиг хэрэглэснээр тэдний ярианы аялгуу єєрчлєгдсєн. Мєн vр ач нь євгєдийнхєє тvvхийг унших чадваргvй болгосон. Єєрєєр хэлбэл мэдлэг дамжих боломжийг хаасан. Ер нь аливаа vндэстнийг мэдлэггvй болгоё гэвэл ойр ойрхон бичгийг сольдог. Ийм политикийн далд агуулгатай vйлдлийг Монголын тухайн vед “Орост боловсрогдсон” хvмvvс болох Б.Ренчин, Ц.Дамдинсvрэн нар амжилттай гvйцэтгэн тєрийн дээд шагналуудыг хvртсэн юм.

Энэхvv бичиг солигдсоноор бидний аялгуулж ярьдаг хэл маань гийгvvлэгчин хэл болсон юм. Ингэж бидний аялгуу єєрчлєгдєж Євєр Монгол, Буриадаа ойлгохоо больсон тєдийгvй, тэд ч биднийг ойлгохоо больж бидний хоорондын харилцаа саарахад хvрсэн. Мєн уйгаржин бичгээс кирилл бичиг рvv орсноор монголчууд vгийг хосоор нь хэрэглэж эхэлсэн. Энэ юутай холбоотой вэ гэхээр уйгаржин бичигт дvрс ялган бичээд хооронд нь ялгахад хялбар байсан. Жишээ нь “ой” гэдэг vг бол уйгаржин бичигт ой санамжын “ой”-г ярьж байна уу эсвэл ой модны “ой”-г ярьж байна уу гэдэг хялбархан ялгагдана. Харин кирилл дээр бууснаар адилхан бичигдэж хооронд нь ялгахын тулд тухайн vгийнхээ хойно нь юмуу ємнє нь vг бичдэг болсон. Жишээ нь: vндэс угсаа, нєхцєл байдал, эрх мэдэл, хvч чадал, хувь заяа, ашиг сонирхол гэх мэтээр хосоор хэрэглээд дасчихаж. Vнэндээ ашиггvй сонирхол гэж байдаг юм уу. Энэ нь философи, сайэнс гэсэн мэдлэгийн салбар Монгол оронд хєгжихєд хамгийн том саад болж байна. Єєрєєр хэлбэл мэдлэг орж ирэхгvйгийн байгаагийн шалтгаан монгол хэл. Ингэж хосоор хэрэглэсээр сvvлийн 70-аад жилийг vдлээ.

Гэхдээ монголчууд Оросыг дагаснаар ихийг олж, Европын соёлд ойртсон ч хариуд нь дэндvv ихийг тєлсєн юм. Хорьдугаар зууны 1980-аад он Европ нэгэнт нэгдэх нь тодорхой болсон учраас социализм vvрэггvй болсон юм. Ингээд 1980-аад оноос эхлэн социалист улсуудад єєрчлєлт явагдаж улмаар ЗХУ задран унаж, хоёр Герман нэгдсэн юм.

Энэ vе цєєн хэдэн хvмvvс Сvхбаатарын талбайдаа єлсгєлєн зарлаж суулт хийж тєрєє унагасан юм. Ингээд монголчууд демократ замыг сонгон авлаа. Гэхдээ харамсалтай нь демократыг “ардчилал” хэмээн тэс хєндлєн орчуулж, буруу ойлгон хэрэглэсэн юм. Мєн “human right”-ийг хvний эрх хэмээн буруу орчуулж хэрэглэснээр хvн бvр л дураараа дургих болсон. Энэ vнэндээ “зєв” гэсэн ухагдахуун байсан юм. Єєрєєр хэлбэл “Таны жагсаал хийх чинь зєв єє, харин та чулуу аваад цонх руу шидэж болохгvй шvv энэ бол буруу” гэсэн л зvйл. Энэ бол философоос гаралтай бєгєєд философийн сэдэв.

Азийн бар улс болно гэсэн єєдрєг хvслээр гараанаас гарсан ч харамсалтай нь єнєєдєр Азийн улсуудын адагт нь явж байна. Энэ бvхний шалтгаан бол ганцхан зvйлээс л болсон тэр бол “мэдлэггvйтэл”. Мэдэхгvй байсан учраас 1992 онд “Vндсэн хууль”-ийн vнэ цэнийг ойлголгvй хєнгєн хандан хийсэн юм. Ингэж улс тєр, эдийн засгийн хямралыг бий болгож 1,5 тэрбум хvнтэй Хятадад бvх хаалгаа нээж єгсєн. Мэдлэггvй улс тєр, мэдлэггvй эдийн засаг, мэдлэггvй нийгэм бий болсон. Зєвхєн худал юм ярьж, худал амласан хvмvvс хуурсаар л, суудалдаа заларсаар л. Тэд цааш vргэлжлvvлж суухыг маш ихийг хvсэж худлаагаа ярьсаар л... Харамсалтай нь хvмvvс тvvнд нь vнэмшихээ нэгэнт больжээ.

Бид єнєєдрийг хvртэл ийм л замыг туулжээ. Бидний монголчууд алдаа оноо аль алиныг нь туулсан нь тvvхээс харагддаг. Гэхдээ бидний одоогийн уншиж буй тvvх гуйвуулагдсан, дарагдсан бас худал зvйлс их байгааг бид анхаарах ёстой. Бид єєрсдийнхєє тухай дэндvv багыг мэдэж байна.

Одоо тэгвэл бид цаашаа глобалчлагдсан ертєнцєд тэсэж vлдэхийн тул хаашаа явах ёстой, тvvнчлэн юу хийх ёстой вэ? Єнєєдєр дэлхий дээрхи Монгол vндэстнvvд тvvхийн нугачаанд тєєрєлдсєн ахан дvvсээ санагалзан хайж байна. Монгол улс бол дэлхий дээрхи бvх Монгол vндэстний голомтыг сахиж буй билээ. Тиймээс бид илvv хариуцлагатай байж бусдыгаа араасаа дагуулж тэднийхээ сонирхлыг хvн тєрєлхтєний ємнє хамгаалах ёстой.

Єнєєдрийн Монголын нийгэмд нэг л зvйл бусдаас илvv хэрэгтэй байна. Тэр бол мєнгє биш, алт ч биш бас мэдэл биш харин “VНЭН” хэрэгтэй байна. Монголчууд єнєєдєр “хаана vнэн байна” хэмээн хайж байна. Тэд vнэн мэдлэг дээр суурилсан улс тєр, vнэн мэдлэг дээр суурилсан эдийн засаг, vнэн мэдлэг заадаг сургуулийг хvсэж байна. яагаад гэвэл vнэн байгаа газар хvн амгалан бас эрхэм амьдрах боломжтой. Тиймээс тэд vнэн нийгмийг хvсэж байна. Эцсийн эцэст VНЭН МОНГОЛЧУУДЫГ АВАРНА.

Монгол Ухаан Судлалын Хvрээлэнгийн судлаач: Б.Гансvх